Ակնի գաւառակ – Վանքեր, եկեղեցիներ և ուխտատեղիներ. Յուշամատեան

Այս յօդուածում փորձ է արւում հաւաքագրել, ի մի բերել և ընթերցողին ներկայացնել Խարբերդի նահանգի մէջ մտնող Ակնի գաւառակի հայկական և հայ-հոռոմ գիւղերի ու քաղաքների վանքերի, եկեղեցիների և ուխտատեղիների մասին պահպանուած տեղեկութիւնները: Այդ տեղեկութիւնները պահպանուել և մեզ են հասել հիմնականում ակնեցի բանահաւաքների, աշխարհագրագէտների, հոգևոր գործիչների, ինչպէս նաև արտասահմանցի ճանապարհորդների շնորհիւ: Յարմարութեան նպատակով ուսումնասիրութիւնը կատարուել է ըստ բնակավայրերի: Յօդուածում մասնաւորապէս ուսումնասիրուել են Ակն քաղաքի, Ապուչեխ, Չարազ, Կամարակապ, Կարուշլա, Արեգի, Նարվեր, Լիճ (Լիճք), Բենկայ (Բինկեան), Արակայ, ինչպէս նաև հայ-հոռոմ գիւղերի (Վանք, Ձորակ, Մուշեղկայ և Շրզու) վանքերի, եկեղեցիների և ուխտատեղիների պատմութիւնը:

Ակն քաղաքը գտնւում է արևելեան երկայնութեան 36-20 և հիւսիսային լայնութեան 39-25 աստիճանի, ծովի մակերևոյթից 1018 մ բարձրութեան վրայ [1]:

Հիւսիսային կողմից քաղաքը սկսւում է Սանտըգ Պաղլար թաղի մօտից և Եփրատի երկայնքով ձգւում է մինչև Արեգի ու Կամարակապ գիւղերը՝ աւարտուելով Կամարակապի քարի մօտ [2]:

Ակն քաղաքն ունեցել է երեք եկեղեցի՝ Սբ. Աստուածածին, Սբ. Գէորգ և Սբ. Յովհան Ոսկեբերան և վեց ուխտատեղի՝ Անմահութիւն, Սբ. Յակոբ, Ս. Թալալոս, Սբ. Գրիգոր Լուսաւորիչ, Լուս աղբիւր և Ներսէս Շնորհալի:

Սբ. Աստուածածինը գտնուել է քաղաքի Վերին թաղում: Եկեղեցին կառուցուած է եղել կիր պարունակող քարի շարուածքից և ունեցել է սիւներ: Ըստ Ա. Քէչեանի՝ ունեցել է 27 մ երկարութիւն, 20.5 մ լայնութիւն և 10.5 մ բարձրութիւն: Եկեղեցին հիմնովին վերակառուցուել է 1840 թ. մօտ 5000-6000 օսմանեան ոսկիով: Եկեղեցու ճարտարապետն էր բաբերդցի հայազգի Երանոս վարդապետը: Հետագայում մի սեբաստացի նկարիչ պատկերներ և ծաղիկներ է նկարել եկեղեցու պատերի և առաստաղի վրայ [3]:

Սբ. Գէորգ եկեղեցին նոյնպէս գտնուել է Վերին թաղում: Եկեղեցու նոր շէնքի կառուցումը սկսուել է 1874 թ. և աւարտուել 1876 թ.: Եկեղեցին կառուցուած էր հայկական ոճով, գմբէթաւոր էր և անսիւն, ունեցել է 24 մ երկարութիւն, մէջտեղում 10 մ լայնութիւն և նոյնքան բարձրութիւն: Գմբէթի տրամագիծը 12 մ էր: Կառուցման համար ծախսուել է 6000 օսմանեան ոսկի: Եկեղեցու ճարտարապետն էր Յովհաննէս Տօնիկեանը Բալուի Սաղամ գիւղից [4]:

Երկու եկեղեցիների շինարարութեանն էլ մասնակցել են տեղի բնակիչները (աւազ, քար և այլ շինանիւթեր կրելով): Իւրաքանչիւր եկեղեցու համար ժողովրդի կատարած աշխատանքը հավասարազօր է 2000-3000 օսմանեան ոսկու [5]:

«Վիճակագրութեան» համաձայն՝ Սբ. Աստուածածին եկեղեցին ունեցել է 7, իսկ Սբ. Գէորգը՝ 6 քահանայ: Յ. Ճանիկեանի օրօք առաջինն ունեցել է երեք, իսկ երկրորդը՝ երկու քահանայ [6]:

Սբ. Գէորգ եկեղեցու գմբէթը տախտակապատ էր [7]:

Կ. Պոլսի Սուրբ Փրկիչ հիւանդանոցի 1925 թ. «Ընդարձակ օրացոյցի» համաձայն՝ 1924 թ. դրութեամբ Ակնում կանգուն էր միայն Սբ. Գէորգ եկեղեցին [8]:

Սբ. Յովհան Ոսկեբերան եկեղեցու գոյութիւնը հաստատւում է 16-րդ դարի երկու յիշատակարաններով, որոնցից առաջինը հրատարակուել է Գ. Վ. Սրուանձտեանցի Թորոս Աղբար աշխատութեան մէջ [9]։ Սոյն յիշատակարանը գրուել է 1516 թ., երկրորդի մասին անձնական գրութեամբ հաղորդել է Հ. Մկրտիչ Պոտուրեանը Ռումինիայի Ֆրումոասա քաղաքից [10]:

Այդ երկու հիշատակարանների հեղինակը Մեսրոպ անունով գրիչն է [11]:

Ըստ Ղ. Ինճիճեանի՝ Յովհան Ոսկեբերան եկեղեցին այրուել է 1655 թ. [12]:

Ակն քաղաքում կային բազմաթիւ ուխտատեղիներ:

• Անմահութիւնը կամ Անմահութեան ջուրը գտնւում էր Մեծ Ձորի և Եփրատ գետի միախառնման տեղից դէպի ձախ: Ըստ Գէորգ արք. Արսլանեանի՝ Անմահութիւնը գտնուել է քաղաքի վերևում [13]:
• Սբ. Յակոբ մատուռը գտնուել է Ակն քաղաքի, Ապուչեխ և Կամարակապ գիւղերի միջև՝ գերեզմանատների մօտ [14]: Ճանիկեանը նշում է, որ Սբ. Յակոբը Թաշտիպի լեռան ստորոտից սկսւող մեծ վէմի անունն է [15]: Գէորգ արք. Արսլանեանը, շարունակելով Ճանիկեանի միտքը, աւելացնում է, որ Ակնայ կամ Գատը կեոլի (գատը՝ կրօնական դատաւոր, կեոլ՝ լիճ) կողմում ժամանակին Սբ. Յակոբ անունով մի եկեղեցի է եղել, որը յետոյ մզկիթի է վերածուել: Բայց մինչև այսօր էլ անտեղ է պահւում եկեղեցու փակ պահարանը, որտեղ պահուած են եղել եկեղեցական անօթներ ու հագուստ: Ոչ ոք չի կարողացել բացել այդ պահարանը, իսկ բացել ցանկացողների ձեռքերը չորացել են, և նրանք մինչև այսօր էլ «թըլըսըմ կա» (կախարդանք կայ) ասելով չեն մօտենում պահարանին: Քանի որ մզկիթի դուռը գտնւում է արևելեան կողմում, էզանը (աղօթքի հրաւէրը) կատարւում է փողոցին նայող դռնից: Իսկ քրիստոնեայ ուխտաւորները Սբ. Յակոբ եկեղեցու փոխարէն իրենց ուխտն անում են Զինճիրլի քարից մի փոքր հեռու գտնւող միակտուր մեծ քարի առջև: Ընդունուած էր փոքր քարը կպցնել մեծ քարին և եթէ դրանք յարմար նստէին իրար վրայ, ապա ուխտն ընդունուած էր համարւում [16]:
• Սբ. Թալալոս [ըստ Ճանիկեանի և Ա. Քէչեանի], Սբ. Թալալիա [համաձայն «Վիճակագրութեան»] կամ Սբ. Թալլաս [ըստ Գէորգ արք. Արսլանեանի] անուամբ ուխտատեղին գտնուել է Ակնի Վերին թաղում՝ գերեզմանատան կամ թութլուխի (թթաստան) մէջտեղում: «Վիճակագրութեան» [17] համաձայն այս սուրբը կամ սրբուհին բուժում էր ուխտաւորների վէրքերը [18]: 1847 թ. դրութեամբ այն «աւերակ եկեղեցի» էր [19]:
• Սբ. Գրիգոր Լուսաւորիչ ուխտատեղին գտնուել է Արեգի թաղի վերևում: Այն որմնապատ աւերակ եկեղեցի էր, որ ունէր մէկ խորան: Այդտեղ Լուսաւորչի գիւտի տօնին մատուցւում էր պատարագ [20]:
• Լուս աղբիւրը գտնուել է Ակն քաղաքի դիմացը՝ Ցնծալենց պարտէզների մէջ [21]:
• Ներսէս Շնորհալի վանքը գտնուել է Ակնից 6-7 ժամ հեռաւորութեան վրայ՝ ալևի քրդերի Կամխու գիւղի մօտ: Վանքը, որ չէր գործում իբրև եկեղեցի, գտնւում էր ջրառատ դաշտի մէջ: Կանգուն էր եկեղեցու կմախքը [22]: Վանքի մասին աւանդութիւններից բացի ոչ մի արձանագրութիւն չի պահպանուել [23]: Գիւղացիները միշտ ուխտի էին գալիս և երկրպագութիւն անում վանքում: Գալիս էին Ակնից և ուրիշ գիւղերից [24]: Վանքի շուրջ գտնւող արտերում աճում էր մանանայ անունով մի բոյս, որը տեղացիները ոչ ցանում, ոչ էլ հնձում էին: Կաթնահամ հատիկն ունի դեղին նուրբ կճեպ [25]:

Ապուչեխն Ակնի գաւառակի ամենամեծ գիւղերից էր: Այն գտնուել է Ակն քաղաքից դէպի հարաւ-արևելք [26]: Ակնցիները քաղաքն անուանում են Էպիչեխու, սակայն գրական լեզուի մէջ օգտագործւում է Ապուչեխ ձևը, որն աւանդուած է 18-րդ դարից [27]:

Ապուչեխ գիւղն ունեցել է մէկ եկեղեցի Վարագայ Սբ. Նշան անունով, որ գոյութիւն է ունեցել դեռ 14-րդ դարից: Սբ. Նշանը ձեռագրերում յիշատակւում է 1651 թ. ի վեր: 1702 թ. գրուած մի Յայսմաւուրքում (կրօնական գիրք, որի մէջ ամփոփուած են եկեղեցում տօնուող սրբերի և վկաների կենսագրութիւնները) գրուած է՝ «Ի գիւղս Ապուչեխ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածին եւ սուրբ Նշանին եւ բազմաչարչար նահատակին սուրբ Գէորգայ», սակայն Սբ. Աստուածածին և Սբ. Գէորգ եկեղեցիները գտնուել են ոչ թե Ապուչեխ գիւղում, այլ Ակն քաղաքում [28]:

Եկեղեցին վերանորոգուել է երկու անգամ՝ նախ 1691 թ. Մարգար Չոպանեանի ծախսերով, ապա 1706 թ.՝ ժողովրդական հանգանակութեամբ [29]:

Եկեղեցին ունեցել է բազմաթիւ ձեռագրեր [30], թանկարժէք եկեղեցական զգեստներ, արծաթեայ սպասք, ինչպէս նաև իւղաներկով նկարուած նուրբ պատկերներ: Խնամքով պահպանուած զգեստներից յատկապէս մեծ արժէք է ներկայացնում Տէր Պօղոսենց ընտանիքի կողմից նուիրաբերուած շուրջառը, որը փրկուել է 1915 թ. աղէտներից [31]: Աւանդութեան համաձայն՝ այդ շուրջառը պատրաստուել է եօթ աղջիկների կողմից եօթ տարուայ ընթացքում: Պատարագիչ քահանան հագնում էր այդ շուրջառը Սբ. Ծնունդին և Զատիկին: Սակայն 1912 թ. գիւղի թաղային խորհրդի որոշմամբ գիւղի վերջին քահանան` Տէր Արտաշէս քահանայ Փափազեանը, հազուագիւտ զգեստները, վարագոյրները, արժէքաւոր սպասքները, ձեռագիր աւետարանները տեղափոխում է Պոլիս և յանձնում Հայոց Պատրիարքարանին [32]:

1899 թ. եկեղեցին չունէր նախկին փայլն ու պայծառութիւնը: Գիւղի Տէր Յովհաննէս Նալբանդեան անունով քահանան եկեղեցու բազմաթիւ լուսանկարներ այրել է` դրանք հնացած համարելով [33]:

1847 թ. տուեալներով՝ եկեղեցին ունեցել է 4 քահանայ [34]:

Եկեղեցում պահուել է նաև մի ժամանակագրական տոմար, որը սկսուել է հայոց 1100 (1651) թուականից: Այդ տոմարի մէջ թուագրուած էին եկեղեցիի համար կատարուած նուիրատւութիւնները՝ զգեստները, խաչերը և այլն՝ նուիրատուների անուններով: Տոմարը պահպանուել է մինչև 1915 թ. տարագրութիւնը, սակայն, 1899 թ. ինչպէս նշուել է մի աղբիւրում՝ դժուար թէ գիւղի քահանան շարունակած լինի այդ ժամանակագրութիւնը լրացնելը [35]:

Ղ. Ինճիճեանը գրում է, որ Ապուչեխ գիւղը 18… թ (19-րդ դարում) ունեցել է երկու քայքայուած մատուռ՝ Սբ. Մինասն ու Սբ. Սահակը [36]: Սբ. Սահակի բակում հողը փորելիս գտնուել է մարդու ձեռք, որը տեղացիները համարում էին Սբ. Սահակի ձեռքը [37]:

Համաձայն 1847 թ. «Վիճակագրութեան»՝ գիւղն ունեցել է հետևեալ մի քանի ուխտատեղիները [38]։

• Սբ. Աստուածածին մատուռը, որ կոչւում էր նաև Ագարակ
• Սբ. Մինաս մատուռը
• Սբ. Թորոս, Սբ. Սահակ և Սբ. Յակոբ երեք աւերակ եկեղեցիները, որ գտնւում էին գիւղից դուրս

Գիւղում կար Սբ. Թորոս անունով մէկ ուրիշ եկեղեցի, որ ծառայում էր իբրև ուխտատեղի [39]:

Յ. Ճանիկեանը 1880 թ. յիշատակում է միայն Սբ. Յակոբ, Սբ. Մինաս, Սբ. Սահակ և Սբ. Թորոս մատուռները [40]:

Ա. Քէչեանը յիշատակում է բացօթեայ միախորան երկու եկեղեցի: Առաջինը Սբ. Յակոբն է, որ գտնվում էր գիւղի գերեզմանատան մէջ` բարձր բլուրի վրայ, իսկ երկրորդը՝ գիւղի հանդիպակաց այգիների մէջ գտնուող Սբ. Մինասը [41]:

Ա. Շեփիկեանը յիշատակում է հետևեալ ուխտատեղիները [42].

• Ագրկներ, որը 1847 թ. «Վիճակագրութեան» մէջ յիշատակուած Ագրակն է, ուր Սբ. Աստուածածնի անունով մի ուխտատեղի կայ: Ամէն տարի սեպտեմբերի 8-ին՝ Սբ. Աստուածածնի ծննդեան տօնին, այդտեղ մատուցւում էր յատուկ պատարագ: Այդ ուխտատեղիի մօտ ենթադրաբար նախկինում գիւղ է գոյութիւն ունեցել, որովհետև Ղ. Ինճիճեանը յիշում է Ագարակը իբրև Ակնի հայկական գիւղերից մէկը՝ հայ և մահմեդական խառը բնակչութեամբ [43]: Այդ գիւղը յիշատակւում է նաև Վիեննայի Մխիթարեանների Եւրոպա հանդէսում [44]: Ըստ Ա. Քէչեանի այդ գիւղը իսլամացուած է եղել և կոչուել է Արջ-Ագրակ [45]:
• Սբ. Յակոբ: Սբ. Յակոբին նուիրուած տօնակատարութեան օրը ժողովուրդը թափօրով այցելում էր ուխտատեղին, յատկապէս երեկոյեան [46]:
• Լերան Սբ. Թորոս: Նոյն տօնակատարութիւնները տեղի էին ունենում այս ուխտատեղիում [47]:
• Սբ. Մինաս: Ապուչեխի բնակիչները յարգում էին Սբ. Մինասին՝ իբրև մարդկանց կորուստները գտնող սրբի: Ամէն տարի մինչև 1898 թ. Վարդավառին յաջորդող երկուշաբթի օրը Ապուչեխի այս ուխտատեղիում պատարագ էր մատուցւում, իսկ մարդիկ մատաղ էին անում [48]:
• Սբ. Մինասին կից կար նաև մի փոքր ուխտատեղի, որ կոչւում էր Սբ. Մինասի քոյր: Այն յայտնի էր աչքերը բժշկելու իր զօրութեամբ: Մարդիկ լուանում էին իրենց աչքերը խորանի առջևի ջրով, մացառներից քուրջեր կապում աչքերին և հաւատում էին թէ հիւանդութիւնը տեղի էր տալիս [49]:
• Սբ. Սահակ: Սբ. Սահակն անդամալոյծների բժիշկն էր, ապուչեխցիները գալիս էին այս ուխտատեղին՝ բժշկուելու յոյսով [50]:
• Սբ. Թորոս: Այս ուխտատեղիում տարին մէկ անգամ պատարագ էր մատուցւում [51]: Ա. Շեփիկեանն իր յօդուածներից մէկի մէջ գրում է, որ Կամարակապ և Ապուչեխ գիւղերում որպէս գիւղի հին եկեղեցիներ կային Սբ. Թորոս անունով մատուռները, որոնք գտնւում էին գերեզմանոցների մէջ [52]: Ապուչեխի Սբ. Թորոս եկեղեցին յիշատակում է նաև Գէորգ արք. Արսլանեանը [53]:

Այս գիւղը, որի անունը դարձել է Չերազ դեռևս 19-րդ դարում, ըստ Ղ. Ինճիճեանի [54], կից էր Ապուչեխ գիւղին, իսկ ըստ Յ. Ճանիկեանի [55]՝ գտնուել է Ապուչեխից 10 րոպէ հեռաւորութեան վրայ:

Ա. Քէչեանը նշում է, որ Չերազ և Մարընտունիկ գիւղերը այլևս գոյութիւն չունէին [56]: Այդ գիւղերի բնակչութեան մի մասը գաղթել էր, միւս մասն էլ խառնուել Ապուչեխ գիւղի բնակչութեան հետ:

Համաձայն 1847 թ. «Վիճակագրութեան»՝ Չարազը Ապուչեխի թաղն էր, ուր գոյութիւն է ունեցել Մարընտունիկ (Մայր Տիրուհի անուան աղաւաղուած ձևն է, որովհետև Տիրուհի անունը շատ տեղերում աղաւաղուելով դարձել է Տուրիկ) անունով մի աւերակ եկեղեցի [57]:

Ըստ Ա. Շեփիկեանի` Մարընտունիկը եղել է Չարազի առաջին գաղթականութեանը ծառայած եկեղեցին և այդ ժամանակ համարուել է սրբատեղի վիրաբուժական միջամտութեան կարիք ունեցող հիւանդների համար: Այդտեղ տարին մէկ անգամ մատուցուել է պատարագ, իսկ ուխտաւորները, իրենց քուրջերը կապելով ծառերին, դրանց էին յանձնում իրենց ցաւերը [58]:

Կամարակապը գտնւում է Ակն քաղաքից դէպի հարաւ-արևելք՝ Եփրատ գետի մօտ գտնուող բլրի փէշերին: Գիւղը ամբողջութեամբ գտնուել է պտղատու այգիների մէջ [59]:

Կամարակապն ունեցել է երկու եկեղեցի՝ Սբ. Աստուածածին և Սբ. Գէորգ:

Ղ. Ինճիճեանը նշում է, որ Սբ. Աստուածածին «վայելչակերտ» եկեղեցին հրդեհուելուց յետոյ վերակառուցուել է Սուլթան Օսման Գ-ի օրօք (1754–1757) և Րաղըպ փաշայի վեզիրութեան շրջանում (1756–1763) [60]: Եկեղեցու վերաշինութիւնը սկսուել է 1757 թ.: Ըստ Յ. Ճանիկեանի` 1835 թ. եկեղեցին արդէն վերանորոգուած է եղել: Ա. Քէչեանը [61] եկեղեցու վերակառուցման թուականը համարում է 1766 թ.:

Սբ. Աստուածածինը գտնուել է գիւղի կենտրոնում: Կառուցուած է եղել աւազախառն կիր պարունակող քարի շարուածքից և ունեցել է միջին մեծութիւն [62]: Մինչև այրուելը, նաև վերակառուցումից յետոյ եկեղեցին ունեցել է փայտաշէն տանիք, ինչպէս այդ ժամանակուայ բոլոր շէնքերը [63]:

Եկեղեցու աջ կողմում՝ ստորգետնեայ քարանձաւի մէջ, գտնուել է Սբ. Սանդուխտ կոյսի մատուռը՝ նշխարներով: Եկեղեցու մէջ դրուած էր կամարակապցի կանանց համար հոգեհարազատ այս սրբուհու պատկերը [64]: Ա. Յ. Շեփիկեանը կարծում է, որ այդ պատկերը վնասուել էր 1895 թ. ջարդերի հետևանքով [65]: Սբ. Սանդուխտի մատուռ այցելում էին աչքի հիւանդութիւններ ունեցող ուխտաւորները [66]:

Սբ. Աստուածածին եկեղեցու քահանաներից մէկը՝ Տէր Գարեգին Արծրունին, ով նաև հետազօտող և լեզուաբան էր և 1875 թ. ձեռնադրուել էր եկեղեցու քահանայ, պաշտօնավարել եկեղեցում ու սպաննուել 1895 թ. ջարդի ժամանակ, երկար տարիներ դասաւանդել է գիւղի դպրոցում և եղել գաւառական Կրօնական ժողովի ատենապետ: Ունեցել է ճոխ գրադարան, եղել է մի շարք ազգային օրաթերթերի և բանասիրական հանդէսների մշտական բաժանորդ [67]:

Սբ. Աստուածածին եկեղեցին ունեցել է ծանր զգեստներ, արծաթեայ ջահեր, կանթեղներ և բազմաթիւ եկեղեցական ոսկեայ անօթներ [68]:

Սբ. Գէորգ եկեղեցին, որ Սբ. Աստուածածին եկեղեցու հետ յիշատակուել է 1847 թ. [69], գտնուել է գիւղի հարաւում: Կառուցուած է եղել աւազախառն կիր պարունակող քարի շարուածքից, եղել է կամարաձև: Համաձայն Ա. Քէչեանի կողմից գտած մի ձեռագրի, որի հեղինակը Յովհաննէս քահանայ Դերձակեանն է՝ եկեղեցին վերանորոգուել է 1767 թ. Մովսեսեանց Խոճա Դաւիթի ծախսով [70]:

Սբ. Գէորգ եկեղեցին հնում կոչուել է Անապատ և, ըստ աւանդութեան, կառուցուած է եղել Գէորգ ճգնաւորի գերեզմանի վրայ [71]:

Տարուայ մէջ Սբ. Գէորգ մատուռում կատարւում էր յատուկ ժամերգութիւն, իսկ ամէն շաբաթ օր մատուռի դռները բաց էին հաւատացեալների առջև [72]:

Ս. Գէորգին վերագրւում էին բազմաթիւ հրաշքներ: Դրանք վկայում են առ այն, որ սուրբն ականջալուր էր լինում յատկապէս այն ուխտաւորներին, ովքեր գալիս էին արցունքով լուանալու իր ոտքերը: Ահա մէկ օրինակ այդպիսի հրաշքից [73]:

Տարէց այրու զաւակը երկար տարիներ գտնւում էր պատնդխտութեան մէջ և մայրը տեղեակ չէր, թէ որտեղ է իր որդին: Այրին ամէն օր դիմում էր Սբ. Գէորգին՝ «Ո՜վ Սբ. Գէորգ, զաւակս բեր» խնդրանքով: Այրու զաւակն աշխատում էր օտար երկրում՝ մի մեծահարուստի մօտ՝ որպէս սպասաւոր: Մի օր Սբ. Գէորգը, ձին հեծած, գալիս է նրա մօտ, երբ վերջինս թէյ էր մատուցում իր տիրոջը: Սուրբը դնում է երիտասարդին ձիու վրայ, և մայրը անսպասելիօրեն տեսնում է որդուն իր դէմ նստած՝ թէյը ձեռքին [74]:

1847 թ. «Վիճակագրութեան» համաձայն՝ Կամարակապի երկու եկեղեցիների մէջ պաշտօնավարում էին երեք քահանայ, բայց ճշտուած չէ, թէ արդեօք իւրաքանչիւր եկեղեցի ունէր երեք քահանայ, թէ երեք քահանաները հերթով սպասարկում էին Կամարակապի երկու եկեղեցիներում [75]:

Կարուշլան գտնուել է Կամարակապ գիւղի հանդիպակաց բարձրունքից դէպի ներքև՝ Եփրատ իջնող զառիվայրի վրայ: Կարուշլան գտնուել է Ակն քաղաքից կէս ժամ հեռաւորութեան վրայ [93]:

Գիւղն ունեցել է մէկ եկեղեցի՝ Չարխափան Սբ. Կազմոս ու Սբ. Դամիանոս անարծաթ բժիշկների կամ Ջուխտակ վանքը և երեք ուխտատեղի՝ Սբ. Աստուածածին, Սբ. Մաքոս թագաւոր կամ Մոգուց պետ և Սբ. Ներսէս Շնորհալի:
Կարուշլայի եկեղեցին գտնուել է Ակն քաղաքից դէպի հարաւ, Կարուշլա և Կամարակապ գիւղերի ձախ կողմում՝ Մորսնկեր ձորի վրայ: Գիւղացիները Կազմոս ու Սբ. Դամիանոս սրբերին տուել են Սբ. Ջուխտակ (զոյգ սրբեր) անուանումը, վանքն էլ կոչուել է Ջուխտակ վանք: Կարուշլացիները վանքը կոչել են նաև Կարուշլա վանք և Արեգու ուխտ [94]:

Վանքի շէնքը եղել է քառակուսի` կառուցուած սրբատաշ թանձր քարից: Վանքն ունեցել է բիւզանդական ճարտարապետութիւն: Վանքի անունը յուշում է, որ այն եղել է յունական և պատկանել յունադաւաններին (հայ-հոռոմներին) [95]:

Վանքի կառուցման տարեթիւը յայտնի չէ: Ըստ Ա. Քէչեանի՝ վանքի դիմաց գտնուող գերեզմանոցի մէջ կան գերեզմանաքարեր, որոնց վրայ նշուած են 1172, 1176 և 1194 թուականները: Ըստ նրա՝ այդ գերեզմանաքարերը հոգևորականների շիրիմներ են, որոնք ժամանակի ընթացքում քայքայուել են անձրևից [96]:

Վանքի եկեղեցին երկյարկանի էր: Բուն եկեղեցին ունեցել է երկու (ըստ Գ. Սրուանձտեանցի՝ երեք փոքր) [97] խորան, մի հնադարեան խաչկալ և հնադրոշմ պատկերներ: Եկեղեցու երկրորդ յարկում կար ևս երկու խորան: Լուսամուտները լայն չէին, և եկեղեցում խորհրդաւոր մթութիւն էր տիրում: Ըստ Գ. Սրուանձտեանցի՝ եկեղեցու տանիքի վրայ կար երեք կիսախորան, ուր պատարագ էր մատուցւում, իսկ ըստ Ճանիկեանի՝ երկու խորան, որոնք ծածկուած չէին [98]:

Եկեղեցուն կից կային խուցեր, մասնատուն, փոքր խոհանոց և հիւրասենեակ՝ ուխտաւորների համար: Եկեղեցու շրջակայ տարածքը, ուր գտնւում էին Կարուշլա և Արեգի գիւղերի գերեզմանոցները, զարդարուած էր ծառերով և խաչքարներով: Այդտեղ էին գտնւում նաև հին գերեզմանաքարերն ու դամբարանները [99]:

Վանքին կից գտնուող այգիների մեծ մասը Կարուշլայի գիւղացիների սեփականութիւնն էր: Վանքի հողերի մէկ մասը ևս իւրացուած էին եկուոր մահմեդականների և հայերի կողմից, ուստի վանքն աւելի շատ յիշեցնում էր ուխտատեղի, քան թէ եկեղեցի [100]:

Տարուայ չորս եղանակներին մեծ քանակութեամբ մահմեդականներ և հայ-հոռոմներ ուխտի էին գալիս Ջուխտակ սրբերի մօտ [101]:

Կային վանքի շուրջը զբօսնելու և  ժամանակ անցկացնելու յատուկ օրեր, որոնք էին Մեծ պահքի երկուշաբթին և նոր կիրակին [102]:

Մեծ պահքի երկուշաբթի օրը հարիւրաւոր գիւղացիներ, յատկապէս պանդխտութիւնից վերադարձածներն ու անգործ մարդիկ, մօտակայ գիւղերից ու քաղաքից գալիս էին վանք և նստում վանքի շուրջը, տանիքին, գետնին կամ այգիների մէջ: Ոմանք թղթախաղ էին խաղում, ձիարշաւի էին գնում, ջութակ, թմբուկ նուագում, ոմանք էլ պարում և զուարճանում էին: Նրանց համար Մեծ պահքը եկել էր, բայց Բարեկենդանը չէր լրացել: Ուրախութիւնը տևում էր մինչև երեկոյ, երբ բոլորը վերադառնում էին իրենց տները [103]:

Ըստ Յ. Ճանիկեանի՝ նոր կիրակի օրն էլ ժողովուրդը հաւաքւում էր Սբ. Կազմոս եկեղեցու մօտ, բայց այցելուների թիւը երկուշաբթի օրուայ այցելուների համեմատ աւելի քիչ էր [104]:

Վերոնշեալ օրերից բացի, ամէն կիրակի տարէց ու երիտասարդ, մամիկներ ու հարսնացուներ իրենց ուխտը կատարելուց յետոյ գալիս էին պարելու, երգելու և մրցախաղեր կազմակերպելու [105]:

Ակնի գաւառակի գիւղերից Արեգին ու Կարուշլան էին, որ մշտապէս հետևում էին վանքի մատակարարմանը, բայց միայն Կարուշլայում էր, որ ամէն շաբաթ և կիրակի օրերին վանքում պատարագ էր մատուցւում: Այդ պատարագներին մասնակցում էին շրջակայ գիւղերի, արուարձանների և քաղաքի քահանաները: Իսկ սրբերի տօնը նշւում էր աւելի մեծ տօնակատարութիւններով ու մատաղօրհնութեամբ՝ վանահօր գլխաւորութեամբ: Այդ օրն ուխտաւորների թիւը հասնում էր հազարների: Մուրացկաններն ու աղքատները անպայման օգտւում էին մատաղի ճոխ սեղանից և վերադառնում տուն՝ ծրարներով բեռնաւորուած [106]:

Ուխտաւորների մէջ մեծ թիւ էին կազմում յատկապէս տենդով հիւանդները՝ հայ, յոյն կամ քուրդ ալեվի (քզըլբաշ): Նրանցից ոմանք երկու-երեք օրուայ ճամբայ էին կտրում, որպէսզի հասնէին այդ վանքն ու բժշկութիւն ստանային: Իսկ նրանք, ովքեր չէին կարող ուխտի գալ, իրենց ծանօթների միջոցով ուղարկում էին նուէրներ և բամբակի ոլորուած թելեր, որոնք պատարագի ժամանակ դրւում էին սեղանին: Այդ թելերի վրայ քահանան Նարեկ, Սաղմոս և Աւետարան էր կարդում և, մի քանի հանգոյց կապելուց յետոյ, յանձնում էր տիրոջը [107]:

• Կարուշլայի Չարխափան Սբ. Աստուածածինը գտնուել է գիւղի մեծ ճանապարհի ստորոտին: Տեղանքը քարքարոտ էր, վանքի շուրջը կային մացառուտներ, որոնց վրայ ուխտաւորները քուրջի կտորներ էին կապում` իրենց հիւանդութիւնը հողին յանձնելու հաւատով: Ուխտաւորներն այցելում էին այս ուխտատեղին, երբ բնական արկածի մօտալուտ հաւանականութիւն էին տեսնում: Ուխտաւորների մի մասը հաւատում էր, որ այդտեղով անցնող ճամբորդները երբեմն քարկոծւում էին փերիների (առասպելական բարի ոգի՝ իգական սեռի) կողմից: Այդ պատճառով ժողովուրդը ուխտատեղիի կողքին՝ հողի մէջ կանգնեցրել էր օծուած խաչ [108]:
• Սբ. Մաքոս թագաւոր կամ Մոգուց պետ ուխտատեղին գտնուել է Կամարակապից Կարուշլա տանող ճանապարհին՝ ձորի դիմաց բարձրացող ժայռի խորշի մէջ [109]:
  Յ. Ճանիկեանը [110] յիշատակում է այս ուխտատեղին Մոքոս թագաւոր, իսկ Ա. Քէչեանը [111]՝ Սբ. Մոքոս թագաւոր, իսկ Ա. Շեփիկեանը՝ Մոգուց պետ անուամբ: Ըստ Յ. Ճանիկեանի [112]՝ մոքոս նշանակում է մեծ [113]: Ըստ Գէորգ արք. Արսլանեանի [114]՝ Մոգոս թագաւորը Կարուշլա և Կամարակապ գիւղերի մէջտեղում գտնուող ապառաժ քարի անունն է:
  Աւանդութեան համաձայն՝ չարաճճի փերիները քարանձաւի առջևով անցնողների վրայ քարեր էին նետում: Քահանաները մի քարէ խաչ են օծում և թաղում հողի մէջ` անուանելով զայն Մոգուց պետ: Դրանից յետոյ ամէնօրեայ քարկոծումը դադարում է [115]:
  Ա. Շեփիկեանը գրում է, որ կարուշլացիները պատմում էին Մոգուց պետ սրբի մասին հետևեալը: Մօտ 1890 թ. Կամարակապ գիւղի մեծ տներից մէկի հարևանը այդ տան սենեակներից մէկում շարունակաբար տեսնում էր լոյս, որին յաջորդում էր ձիու սմբակների դոփիւնը: Հարևանները իմաց են տալիս կնոջը, որ իրեն այցելել է Սբ. Մոգուց պետը, և կինը կահաւորում է այդ սենեակը, խունկ ծխեցնում և մոմ վառում [116]:
  Մի օր էլ Կամարակապ եկող մի մարդու ձիու ոտքերի դոփիւն է լսում և հետ շրջւում: Գիւղացին տեսնում է ինչպէս է Մոգուց պետը՝ մօրուսաւոր մի մարդ, կարմիր ձի հեծած, գլխին չալմա (մահմեդականների գլխաշոր) կապած, լայն խրխա (վերարկու) հագած, բարձրանում ժայռն ի վար և անհետանում նրա աչքի առջև [117]:
• Սբ. Ներսէս Շնորհալի ուխտատեղին գտնուել է Կարուշլա գիւղից մէկ կամ մէկ ու կէս ժամ հեռաւորութեան վրայ: Այս ուխտատեղին ժամանակին եղել է Կարուշլայի հին բնակավայրի եկեղեցին: Եկեղեցին ունէր հազիւ մէկ մետր բարձրութիւն և շրջապատուած էր պարիսպներով: Այդ աւերուած եկեղեցին այցելում էին հիմնականում խուլերը՝ բժշկուելու յոյսով: Նրանք, յաճախ անխօս ու ոտաբոպիկ, երկար ճանապարհ էին անցնում մինչև ուխտատեղի հասնելը [118]: Նրանք մէջքի վրայ քար էին դնում և երեք անգամ պտտւում եկեղեցու շուրջ: Յետոյ վերադառնում էին տուն` հետները վերցնելով փոքր քար: Մի քանի օր պահում էին քարը, դնում ականջներին, ապա կրկին տանում էին եկեղեցու մօտ և վերադարձնում Ներսէս Շնորհալուն [119]:

Արեգի գիւղը, որը Ակն քաղաքի թաղամասն էր, գտնուել է ծառաստանների մէջ: Արեգին Ակն քաղաքից բաժանուած էր Հողդար կամ Ճերմակ Դարուկ կոչուող ամայի հողամասերով [120]:

Արեգին ունեցել է մէկ ուխտատեղի, որ գտնուել է գիւղի բարձունքի վրայ և կոչուել Սուրբ Գրիգոր: Այն բացօթեայ էր և առանց տանիքի, բայց ունէր շրջափակուած փոքր խորան, ուր Լուսաւորչի գիւտի տօնին մատուցւում էր պատարագ [121]:

Նարվեր գիւղը գտնուել է Ակն քաղաքից դէպի հիւսիս՝ Շրզի կամրջի մօտ, որը կապում էր երկու մեծ ժայռեր՝ ձախից Շրզվի կամ Վանքի քարը, իսկ աջից՝ Նարվերի քարը, որի հետևում էլ գտնուել է Նարվեր գիւղը [122]:

Նարվերն ունեցել է մէկ եկեղեցի՝ Սբ. Մինասը և տասներկու ուխտատեղի՝ Սբ. Աստուածածին, Խաչաղբիւր, Խնդրակատար, Սբ. Նիկողայոս, Սբ. Թադէոս, Նավտուր, Սբ. Սարգիս, Արակայի վանք, Սենեկներ, Սբ. Խաթունիկ, Սբ. Շամամ, Բերդ և Աւերտուք:

Սբ. Մինաս եկեղեցին սրբատաշ քարից կառուցուած ամրակուռ կառոյց էր: Եկեղեցին զարդարուած էր նկարներով և սրբապատկերներով, որոնցում Սբ. Մինասը, նստած սպիտակ նժոյգին, որն իր խոշոր արծաթափայլ պայտերով հարուածում էր վիշապի գլխին, նիզակով խոցում էր վիշապի կոկորդը: Յայտնի է, որ 1847 թուականից եկեղեցին ունեցել է երկու քահանայ [123]:

• Սբ. Աստուածածին աւերակ եկեղեցին, որ ծառայում էր իբրև գիւղի ուխտատեղի, գտնւում էր գիւղից 10-15 րոպէ հեռաւորութեան վրայ: Ըստ աւանդութեան՝ այդ աւերակ եկեղեցին 100 տարի առաջ ծառայել է իբրև գիւղի եկեղեցի: Յայտնի է, որ 1840 թ. կրկնօրինակուած մի Յայսմաւուրք [124] նավրերցիների կողմից նուիրաբերուել է Սբ. Աստուածածին եկեղեցուն (գիւղի հին անուանումը եղել է Նավրեր): Ակնի գաւառակում կար Սբ. Աստուածածին անունով մէկից աւելի եկեղեցի, սակայն եթէ նուիրատուները նուիրած լինեին Յայսմաւուրքը մէկ այլ Սբ. Աստուածածին եկեղեցիին, ապա քաղաքի կամ գիւղի անունն անպայման պէտք է պահպանած լինէին [125]:
  Տեղացիներն այս եկեղեցու կառուցումը վերագրում էին Թադէոս առաքեալին և անուանում այն Գետահայեաց Սբ. Աստուածածին [126]:
  Եկեղեցին գտնուել է պարտէզի մէջ, որ գիւղի քահանաների դամբարանն էր: Այդտեղ կար Սբ. Յակոբ անունով մի գերեզման [127]:
• Գիւղի շրջակայքում կային նաև Խաչաղբիւր և Խնդրակատար անունով երկու ուխտատեղիներ, իսկ Եփրատի եզերքին՝ Սբ. Նիկողայոս ու Սբ. Թադէոս ուխտատեղիները [128]:
• Այդտեղից 5-10 րոպէ հեռաւորութեան վրայ՝ գետեզերքին կար Նավտուր անունով մի քարայր՝ խաչքարերով: Դրա դիմացն էր գտնւում Նարվերի քար կոչուած միակտուր ապառաժը, որ ահուսարսափի էր մատնում ճանապարհորդներին ու յաճախ նաւաբեկութիւնների պատճառ դառնում [129]:
• Նարվերից մէկ ժամ հեռաւորութեան վրայ՝ լեռան գագաթին գտնուել է Սբ. Նիկողայոս անունով ուխտատեղին, որ մահմեդականներն անուանում էին Զիյարէթ թեփէսի (ուխտատեղի սար): Այդտեղ այցելում էին նաև քրդերն ու թուրքերը: Մահմեդական ուխտաւորները, ըստ սովորութեան, իրենց հագուստից մի կտոր էին կտրում և կապում ծառին, երբեմն էլ`դերձակի թել: Հայերն այս սովորութիւնից հրաժարուել էին [130]:
• Նարվերի և թուրքական Ապրանք գիւղի միջև են գտնուել Սբ. Սարգիս եկեղեցու աւերակները: Եկեղեցու դիմացի ժայռերի վրայ ուխտաւորները ցույց էին տալիս Սբ. Սարգսի ձիու ոտնահետքերը ու համբուրում դրանք [131]:
• Նարվերից երկու ժամ հեռաւորութեան վրայ է գտնւում Արակայի վանքը: Այդ վանքի և նարվերի միջև կար արոտակի կամ արտուճի (գիհի) նմանվող մի ծառ, որը ժողովուրդը նուիրական էր համարում և ճիւղերին քուրջեր կապում [132]:
• Այդտեղից հինգ րոպէ հեռաւորութեան վրայ կար մի աւերուած եկեղեցի, որ Սենեկներ էր կոչւում: Տեղացիներն ասում էին, որ այն կառուցուել է Սենեքերիմ Արծրունի թագաւորի կողմից [133]:
• Նարվերի պարտէզների մէջ կար Սբ. Խաթունիկ և Սբ. Շամամ (ըստ Ա. Քէչեանի՝ սա Շամիրամ անուան աղաւաղուած տարբերակն է) [134] անունով ուխտատեղիներ, ինչպէս նաև մի աղբիւր, որ հայերն ու թուրքերը Դրախտ էին անուանում [135]:
• Գիւղի վերևում՝ լեռան բարձունքի վրայ, կար մի քարաշէն վայր, որին տեղացիներն անուանում էին Բերդ: Լեռան ստորոտում աւերուած տների հիմքեր կային, որոնք կոչւում էին Աւերտուք: Այստեղ հողից գտնուել են նիզակներ, նետեր և այլ զէնքեր [136]:

Լիճ կամ Լիճք գիւղը, որը տեղացիները կոչում էին Լիշկ, գտնւում էր Ակն քաղաքից դէպի հիւսիս-արևելք՝ Եփրատի ձախ ափին՝ քաղաքից 5 [137], 7 [138] կամ 8 [139] ժամ հեռաւորութեան վրայ [140]:

Լիճքն ունեցել է 16-րդ դարում կառուցուած Սբ. Աստուածածին անունով քարաշէն եկեղեցի, որը, համաձայն «Վիճակագրութեան» [141], 1847 թ. ունեցել է երկու, իսկ 1896 թ.` մէկ քահանայ [142]:

Բինկայ կամ Բինկեան գիւղը գտնւում է Եփրատ գետի ձախ ափին՝ 1069 մ բարձրութեան վրայ՝ շրջապատուած անառիկ լեռներով ու դժուարանցանելի կիրճերով [143]:

1847 թ. «Վիճակագրութեան» համաձայն՝ Բենկայ գիւղն ունեցել է մէկ եկեղեցի՝ Սբ. Հրեշտակապետ և երկու քահանայ [144]: Ըստ Յ. Տ.-ի՝ այդ եկեղեցին հիմնուել է Ժիժե?ան ամիրաների կողմից և ունեցել է մի քանի ձեռագրեր [145]:

1847 թ. «Վիճակագրութեան» համաձայն՝ Սբ. Աստուածածինը գտնուել է «գիւղի դիմացը՝ Եփրատ գետի ձախ ափին՝ կամուրջի առջև»:  Մատուռը նախկինում եղել է աwերուած, բայց մի քանի տարի առաջ վերանորոգուել է սուլթանի հրամանով: Ըստ Յ. Տ.-ի՝ մատուռը կառուցուել է Ներսեսեան ամիրայի զաւակների և Բերեան աղայի կողմից [146]:

Համաձայն 1847 թ. «Վիճակագրութեան»՝ Եփրատ գետի վրայ կայ հին ժամանակներից մնացած մի փոքր մատուռ՝ Սբ. Երից Մանկանց անունով, որ գտնուել է գիւղից կէս ժամ հեռաւորութեան վրայ [147]:

Բենկայի քահանայ Տ. Յակոբ Ճանի գրած նամակում նշուած է, որ գիւղն ունեցել է երեք եկեղեցի՝ գիւղամիջում գտնուող Սբ. Հրեշտակապետը, Սբ. Աստուածածինը և Սբ. Երից Մանկանցը՝ Եփրատի միւս ափին: Դրանցից առաջինը գտնուել է գիւղից 10, իսկ երկրորդը 20 րոպէ հեռաւորութեան վրայ: Սրանցից բացի գիւղում կար երեք ուխտատեղի, մէկն էլ՝ գիւղից դուրս: Գիւղից կէս ժամ հեռաւորութեան վրայ՝ Եփրատ գետի մօտ մի փլատակ կար, որը ժամանակին եկեղեցի է եղել [148]:

Ա. Քէչեանը, սակայն, գտնում է, որ գիւղն ունեցել է մէկ եկեղեցի, իսկ Սբ. Աստուածածինը, Սբ. Երից Մանկանցն ու Սբ. Յակոբը ուխտատեղիներ էին [149]:

1781 թ. գրուած մի ձեռագրի յիշատակարանում նշուած է «Բինկանու Սբ. Սիոն եկեղեցին», որը այլևս ոչ մի տեղ չի յիշատակուել [150]:

Վ. Յորքը Ակն-Բինկեան ճանապարհին, 2 ժամ մինչև Բինկեան հասնելը, հանդիպել է պարզ ոճով կառուցուած մի հայկական եկեղեցի, որ «հաւանաբար մեծ հնութիւն ունէր» [151]:

• Սբ. Յակոբը գտնուել է ոռոգուող հողամասերի ու պարտէզների մէջ: Ուխտատեղին գտնուել է փոքրիկ տնակի մէջ, որի դուռը չէր կողպւում: Ներսում կար մի քանի խաչքար [152]: Տնակը կառուցուել էր մի բարեպաշտ կնոջ կողմից 1893 թուականից մի քանի տարի առաջ՝ ճանապարհին սրբավայրը նկատելի դարձնելու համար: Այդ կողմով անցնողները սովորաբար ծնկի էին գալիս, աղօթք անում կամ խաչակնքում [153]:
• Գ. Սրուանձտեանցը գիւղի շրջակայքում յիշում է Սբ. Թագաւոր, Սբ. Խաչ, Սբ. Նիկողայոս և Սբ. Խանակտուր եկեղեցիների աւերակները, որոնք, ըստ Քէչեանի, ուխտատեղի էին [154]:
• Բացի սրանցից, Բենկան ունեցել է ևս երկու ուխտատեղի՝ Վարի վանքն ու Երևման վանքը:
  Վարի վանքը կամ Սբ. Երից Մանկանց վանքը գտնուել է Եփրատին ափին՝ Բենկայից երեք քառորդ ժամ հեռաւորութեան վրայ [155]:
  Վանքի շենքն աւերուած էր, հարստութիւնն էլ՝ կորսուած: Հողի տակից, սակայն, կարելի էր տեսնել եկեղեցու հիմքերն ու կիր պարունակող քարի շարուածքից կառուցուած կամարները, որոնք վկայում են, որ Վարի վանքը ժամանակին ճոխ և հարուստ շինութիւն է եղել: Վանքի շուրջը գտնուող արտերն ու արօտավայրերը վաղուց արդէն ժողովրդի սեփականութիւնն էին: 1895 թուականից յետոյ պահպանուել էին երեք պարտէզներ և մի քանի արտեր և գեղեցիկ աւազանով մի աղբիւր: Եփրատի ափին մի նոր մատուռ կար, որ կառուցուել էր ամիրա Մարտիրոս Ղոնչեկիւլեանի կողմից [156]:
  Արտերի մէջ պահպանուած կամարներից, որոնք բացուել են պեղումների ժամանակ, կարելի է ենթադրել, որ վանքը կառուցուել է դեռևս հռովմէական շրջանում և յետագայում վերածուել է քրիստոնէական վանքի և աղօթատեղիի [157]:
  Հնում վանքը եղել է լուսաւորչական կենտրոն և ունեցել միաբանութիւն: Վանքի նշանաւոր եկեղեցականներից են եղել Գրիգոր վարդապետ Դարանաղցին, Լեւենտ Քէշիշը, Տէր Ստեփանը և այլք [158]:
  Միաբանութեան աշխատութիւնների մի քանի ձեռագրեր պահւում են Մայր Աթոռ Սբ. Էջմիածնի գանձարանում: Դրանցից յատկապէս արժէքաւոր էր մաքուր մագաղաթի վրայ գեղեցիկ գրչութեամբ փոքրադիր աւետարանը, որ զարդարուած էր հիանալի պատկերներով, ծաղկեփնջերով և ոսկիով: Այն  վերակազմուել է 19-րդ դարում՝ Պոլսում և յանձնուել Բենկայի Սբ. Հրեշտակապետ եկեղեցուն: Աւետարանը, որ  գնահատուել է 200-300 թուրքական ոսկի, այրուեց 1895 թուականի ջարդերի ժամանակ [159]:
  Գէորգ արք. Արսլանեանը նշում է, որ այդ Աւետարանում յիշատակւում էր Եփրատի միւս ափին գտնուող Սբ. Յակոբ անունով հռչակաւոր եկեղեցին [160]: Կար նաև մի ձեռագիր Յայսմաւուրք՝ ծաղկազարդուած լուսանցքներով և թռչնագիր գլխագիրներով, որի վերջում կար «մեղաների» շարք [161]:
  Վարի վանքում Զատիկին յաջորդող մեռելոցին այստեղ մատուցւում էր պատարագ, տալիս էին մեռելաճաշեր: Պատարագ էր մատուցւում նաև Համբարձման տօնին: Այս ուխտատեղիում նշում էին ազգային սահմանադրութեան օրը [162]:
  Տօն օրերին Վարի վանք ուխտաւորներ էին ժամանում Կասմայից, Նարվերից, Զիմառայից, Լիճքից և Հասան Օվայից [163]:
• Վանքի շուրջը կային փոքր մատուռներ (Սբ. Յակոբ, Սբ. Սարգիս, Սբ. Յովհաննէս, Սբ. Նիկողայոս, Սբ. Խաչ, Տետէ կամ Սբ. Թագաւոր, Սբ. Յովհաննէս Վարի աղբիւրի, Սբ. Յովհաննէս Եղիկանց, Խնդրակատար) և խաչքարեր [164]:
• Բենկայի Երևման վանքը (նաև Սբ. Երևում, Սբ. Փրկիչ, Ակնի վանք, Բենկա վանք՝ թուրքերէն Բինկեան մանասթըրը կամ Լիճէի՝ Լճաց վանք) գտնուել է Եփրատի ձախ ափին՝ Ակն քաղաքից վեց, Բենկայից երեք, Լիճքից մէկուկէս ժամ հեռաւորութեան վրայ [165]:
  Աւանդութեան համաձայն` վանքը կառուցուել է Պլատիկոս կամ Ապլատիկոս, Եւտաքէոս կամ Եւստաթէոս զօրավարի կողմից մ. թ. 100-120 թուականներին: «Վարք սրբոց»-ում պատմւում է, որ մի օր հռովմէացի Ապլոտիկոս զօրավարը, ով բնակւում էր վանքից երեք քառորդ ժամ հեռու, որսորդութեան էր գնացել և եղջերու էր հետապնդում: Եղջերուն արագ բարձրանում է մօտակայ ժայռը և թաքնւում ծառի ետևում: Երբ զօրավարը ցանկանում է նետ արձակել, եղջերուի եղջիւրների միջև փայլող խաչ է տեսնում: Զօրավարը ցած է դնում աղեղն ու ժայռի կողքին մի քառակուսի մատուռ կառուցում: Ըստ աւանդութեան՝ այդ ծառը մինչև այսօր էլ ծաղկում է [166]:
  Վանք հասնելու համար հարկաւոր էր բարձրանալ հարիւրաւոր քարէ աստիճաններով [167]:
  Մատուռի կառուցումից աւելի ուշ այդտեղ կանգնեցուել է մի հոյակապ պարսպապատ եկեղեցի: 1880-ականներին վանքի վանահայրն է եղել Յակոբ Ծայրագոյն վարդապետ Հոփիկեանը: Ըստ Գէորգ արք. Արսլանեանի` վանքն ունեցել է ընդարձակ շէնքեր ու հարկեր, գոմ, թոնրատուն, փուռ, փարախ, խոհանոց, շտեմարան, ծառաների տուն, միաբանների խուցեր և ուխտաւորների համար ճոխ սենեակներ: Վանքի մէջ հոսում էին երեք սառնորակ աղբիւրներ [168]:
  Վանքն իր լեռնային դիրքով, վիթխարի պարիսպներով ու ամուր երկաթեայ դռներով յիշեցնում էր անմատչելի մի բերդ: Գրիգոր վարդապետ Դարանաղցին, ով 1611 թ. այցելել է Բենկայի վանքը, բնակուել է այնտեղ մէկ տարի և ընդօրինակել Աստուածաշունչ ու այլ գրքեր, գրում է, որ վանքը «ամրոց էր եւ մարդիկն պատերազմողք ընդդէմ յափշտակող անիրաւաց» [169]: Յետոյ աւելացնում է, որ «շատ շինութիւններ ըրած է վանքին մէջ եւ բոլոր պակասները լրացուցած» [170]:
  Վանքի բակում՝ առջևի հատուածում, կար ուռիների ու բարդիների երկար շարք, իսկ աջ ու ձախ կողմերը արօտավայրեր էին, որոնցից մի ծայրից միւսը մէկ ժամուայ ճանապարհ էր: Վանքի անմիջապէս առջևում էր գտնւում խաս պաղչան (ազնիւ տեսակի, ընտիր այգի)` գեղեցիկ աւազանով, որթատունկերով ու պտղատու ծառերով: Վանքի բակում պատարագիչի մասնակցութեամբ ու մեծ հանդիսութեամբ տեղի էր ունենում միւռոնաթափի արարողութիւնը [171]:
  Վանքի հիմնական հասոյթը ստացւում էր ոչխարի կաթից, խոտից, գառներից, որոնց գլխաքանակը հաշւըւում էր մօտ 500, ինչպէս նաև արջառից [172]:
  Վանքի հասոյթը գոյանում էր նաև վիճակայիններին (եպիսկոպոսական թեմականներ) տրուող նուէրներից, պսակի հրամանի տուրքերից, ուխտաւորների և այլոց նուէրներից և Պոլսի մէջ գտնուող մի քանի կալուածքներից (Վալիտէ խանի(իջևանատան) վերնայարկի 54 համարի սենեակը, որ 1884 թ. տարեկան 10-12 օսմանեան ոսկի եկամուտ էր բերում, Սիւմպիւլլի խանի սենեակի գետինը և մէկ սենեակ Ալաճա համամի (բաղնիք) փլուած իջևանատան վերնայարկում): Այս հասոյթները բաւարարում էին վանքի ծախսերը փակելու համար և Յակոբ Ծայրագոյն վարդապետ Հոփիկեանի օրօք վանքի բոլոր ծախսերը փակուած էին [173]:
  Վանքն իր ծաղկման ժամանակաշրջանում ունեցել է միաբանութիւն, իսկ վանքի վանահայրը եղել է Ակնի թեմի առաջնորդը: 1623 թ. որպէս «Բենկի առաջնորդ» յիշատակւում է Տէր Յովհաննէս եպիսկոպոսը [174]: Վանքի վանահայր է եղել նաև տիգրանակերտցի Մկրտիչ Հրաշագործ եպիսկոպոսը, Սարը վարդապետը և այլք [175]:
  Վանահայր առաջնորդներն ամառը բնակւում էին Երևման վանքում [176]:
  Վանքի ուխտագնացութեան օրերն էին Խաչի Երևման շաբաթը, Վարդավառը և յատկապէս Աստուածածնի տօնի շաբաթը: Ուխտաւորները ժամանում էին Երևման վանք մինչև 4 օր հեռաւորութեան վայրերից: Տերսիմի և շրջակայ վայրերի մահմեդականները քրիստոնյաներից աւելի շատ յարգանք ու պատկառանք էին վայելում [177]:
  Յակոբ Ծայրագոյն վարդապետ Հոփիկեանը Հ. Ճանին յայտնել է, որ վանքում պահուող գրքերի մի մասը փոխադրուել է քաղաք: Դրանց մէջ եղել են նաև ձեռագրեր, որոնք, սակայն, այն ժամանակի համար հին չէին: 1880 թ. վանքում կային երկու ձեռագիր աւետարաններ, որոնցից մէկը թուական չունէր, միւսը, ըստ վանահօր, ունէր 250-300 տարուայ պատմութիւն: Ըստ Գէորգ արք. Արսլանեանի՝ վանքը եկթարկուել է մեծ կողոպուտի, իսկ գրքերը, սպասքն ու այլ հարստութիւններն անհետացել են: Սակայն, ըստ Յ. Ճանիկեանի, վանքն ունէր եկեղեցական զգեստներ ու անօթներ [178]:
• Վանքի ստորոտում կար տաք ջրի աղբիւր, որ Չէօփլեր մարին էր կոչւում: Ասում էին, որ ջրի մէջ նետուած երկաթը պղինձ էր դառնում: Ղ. Ինճիճեանի օրօք, սակայն, այդ աղբիւրը արդէն փակուած էր [179]:

Ձորակը գտնուել է Ակնի հանդիպակաց կողմում, քաղաքից մէկուկէս [214] կամ մէկ [215] ժամ հեռաւորութեան վրայ: Գիւղը տեսանելի չէր Ակնից [216]:

Ձորակն ունեցել է Այ Նիկոլ (Սբ. Նիկողայոս) անունով մի գեղեցիկ եկեղեցի, որի ճակատին գրուած էր հետևեալ արձանագրութիւնը [217].

Տնօրէնութեամբն Աստուծոյ վերստին նորոգեցաւ Ս. Յովհաննու Ոսկեբերանի եկեղեցիս, քաջ ջանասիրութեամբ Ակնայ Վանք գիւղին հանգուցեալ մհտ (մահտեսի) Ստեֆան ամիրայի որդի Անաստաս աղային յիշատակ ծնողացն իւրոց մհտ. Ամիրային եւ տիկնոջ իւր եւ մելինին եւ գործ նոցին մշտահաստատ եղիցի. ամէն. սէնէ 1243 (թուականը՝ արաբական թուանշաններով), յամի Քս-ի 1831 կատար ունի ի մարտ ամսոյն [218]:

Յ. Ճանիկեանը, սակայն, գրում է, որ եկեղեցու դռան վրայ գրուած էր. «սուրբ եկեղեցիս սրբոյն Նիկոլաիւ թուին 1794» (այս տեղեկութիւնը Ճանիկեանին հաղորդել է Վանք գիւղից դոկտոր Յանիի որդի Լազարին) [219]:

Ա. Քէչեանը նշում է, որ իրականում Սբ. Յովհաննէս Ոսկեբերան եկեղեցին գտնուել է Շրզու գիւղում [220]:

• Այ Նիկոլ եկեղեցուն կից գտնուել է Սբ. Գէորգ անունով հայկական մատուռ [221]:
• Ձորակի մօտ կար մի բարձր լեռ, որ տեղացիներն անուանում էին Սարի Սբ. Սարգիս և որի գագաթին կայ մի քարաշէն աշտարակ: Տեսանելի էին միայն աշտարակի հիմքերն ու ստորին հատուածը: Հողի տակից երբեմն երկաթէ տէգեր էին դուրս գալիս [222]:
  Ա. Քէչեանը հաստատում է, որ այս բերդի մասին գոյութիւն են ունեցել առասպելներ, որոնք, սակայն, չեն աւանդուել [223]:
  Ըստ Ա. Քէչեանի՝ Սարի Սբ. Սարգիսը ուխտատեղի էր, իսկ Ղ. Ինճիճեանի յիշած քարաշէն աշտարակը հին վանքի աւերակն էր [224]:

Մուշեղկայ գիւղը, որ երբեմն յիշատակւում է նաև Մուշեղկան ձևով, գտնւում է Ձորակից մէկ ժամ հեռաւորութեան վրայ, Ակն քաղաքից դէպի հիւսիս-արևելք [225]:

Մուշեղկայում կար Սբ. Գէորգ անունով եկեղեցի, որի մէջ հայերն ունեցել են մատուռի ձևով խորան [226]:

Յ. Ճանիկեանը նշում է, որ այդ մատուռը կառուցուել է Սբ. Գէորգ եկեղեցու վերակառուցման ժամանակ (1880 թ.)՝ հայերի հետ համաձայնութեան հասնելուց յետոյ, որպէսզի վերջիններս նոյնպես կարողանային օգտուել եկեղեցուց [227]:

Համաձայն Ղ. Ինճիճեանի ու «Վիճակագրութեան»՝ եկեղեցին կոչուել է Սբ. Յովհան Ոսկեբերան [228]:

Շրզու կամ յաճախ նաև Շոզի [229] գիւղը գտնուել է Ակն քաղաքից դէպի հարաւ և, չնայած որ միացած էր քաղաքին կամուրջով, անտեսանելի էր այնտեղից [230]:

Շրզուն ունեցել է Յովհան Ոսկեբերան անուամբ եկեղեցի և մէկ քահանայ [231]:

Ա. Քէչեանը գրում է, որ հնում գիւղն ունեցել է հայ բնակչութիւն և Սբ. Նիկողոս անունով եկեղեցի: Այդ եկեղեցու գոյութիւնն ապացուցելու համար Քէչեանը մէջբերում է հատուած Երեմիա Չելեպի Քէօմիւրճեանի «Օրագրութիւնից» [232], ուր գործածուած է «ի Ձորակն Ակնայ» արտայայտութիւնը, որը նշանակում է «Ակն քաղաքն իր շրջակայքով»: Նշուած էջերում, սակայն, չի յիշատակուած ոչ Շրզու գիւղը, ոչ էլ Սբ. Նիկողոս անունով եկեղեցին [233]:

Եկեղեցուց բացի գիւղն ունեցել է ուխտատեղի, որ գտնուել է գիւղի վերևում և կոչուել Խանըկտուր: Այս ուխտատեղին հիմնականում այցելում էին փորացաւից տառապող հիւանդները [234]:

Վանք, Ձորակ և Մուշեղկայ գիւղերի հայ-հոռոմ եկեղեցիներին կից հայկական մատուռների գոյութիւնը հետաքրքրական պատմութիւն ունի: Ժամանակին Ա. Քէչեանը դիմել է Վանք գիւղի հայ-հոռոմ Լազարին՝ խնդրելով, որ աչքի անցկացնի եկեղեցու հին արձանագրութիւններն ու ֆարմանները (նաև ֆերման՝ թուրքական սուլթանի հրամանագիրը): Կաշեկազմ տոմարի մէջ պահուած մի արձանագրութեան համաձայն՝ 17-րդ դարում, երբ անհրաժեշտութիւն կար վերանորոգել այդ եկեղեցիները, հայ-հոռոմները դիմեցին Բ. Դռանը՝ վերանորոգելու թոյլատւութիւն ստանալու: Բ. Դուռը, սակայն, պատասխանեց, որ հայ-հոռոմ եկեղեցիները պատկանում են հայերին և պետութիւնը հայ-հոռոմ անունով հասարակութիւն չի ճանաչում: Յունական Պատրիարքարանի միջամտութիւնն էլ արդիւնք չտուեց, և յուսահատուած հայ-հոռոմները դիմեցին ազդեցիկ ակնեցի ամիրաների միջամտութեանը: Մինաս վարդապետ Ակնեցու խորհրդով (հետագայում՝ պատրիարք և Ամենայն Հայոց կաթողիկոս) և Սեղբոս ամիրա Երևանցու գլխաւորութեամբ դիմում են թուրքական կառավարութեանը և մեծ դժուարութեամբ ստանում են ֆարմաններ, որոնք թոյլ էին տալիս վերանորոգել հայ-հոռոմ եկեղեցիները միայն հայ սրբերի անուններով: Դրա փոխարէն հայ-հոռոմները որոշում են իրենց եկեղեցիներին կից այդ սրբերի անուններով մատուռներ շինել և իրաւունք տալ ակնեցիներին տարին մէկ անգամ՝ այդ սրբերի տօնակատարութեան օրերին հայկական պատարագ մատուցել և թոյլատրել ուխտաւորներին այցելել այդ մատուռները [235]:

• [1] Առաքէլ Քէչեան եւ Մկրտիչ Պարսամեան, Ակն եւ ակնցիք, Փարիզ, 1952, էջ 129:
• [2] Նոյն:
• [3] Նոյն, էջ 138-139:
• [4] Նոյն, էջ 139:
• [5] Նոյն:
• [6] Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն, գրեալ յամի 1847, փետրուար 11, Հայաստան, ապրիլի 19, 1847 թ.:
• [7] Ակն եւ ակնցիք, էջ 139:
• [8] Ընդարձակ օրացոյց Ս.Փ. ազգային հիւանդանոցի, Կ. Պոլիս, տպ. Տէր-Մինասեան, 1900 թ., էջ 146:
• [9] Գարեգին Սրուանձտեանց, Թորոս Աղբար, Ա., էջ 230:
• [10] Ակն եւ ակնցիք, էջ 139:
• [11] Նոյն:
• [12] Ղուկաս Ինճիճեան, Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, մասն Ա, Ասիա, Վենետիկ, Սբ. Ղազար, 1806 թ., էջ 306:
• [13] Ակն եւ ակնցիք, էջ 142; Գէորգ արք. Արսլանեան, Բազմավէպ, 1936 թ., էջ 435:
• [14] Ակն եւ ակնցիք, 1952, էջ 142:
• [15] Յովսէփ Ճանիկեան, Հնութիւնք Ակնայ, Թիֆլիս, 1895 թ., էջ 38:
• [16] Գէորգ արք. Արսլանեան, Բազմավէպ, 1936 թ., էջ 435:
• [17] Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն:
• [18] Ակն եւ ակնցիք, էջ 142-143:
• [19] Նոյն, էջ 143:
• [20] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 38; Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն:
• [21] Ակն եւ ակնցիք, էջ 143:
• [22] Նոյն:
• [23] Նոյն:
• [24] Գէորգ արք. Արսլանեան, Բազմավէպ, 1936 թ., էջ 435:
• [25] Ակն եւ ակնցիք, էջ 143:
• [26] Նոյն, էջ 59:
• [27] Նոյն, յաւելուած, էջ 171:
• [28] Նոյն, էջ 62:
• [29] Առաքել Քէչեան, Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, Ա հատոր, Պուքրէշ, 1942, էջ 34:
• [30] Ակն եւ ակնցիք, յաւելուած, էջ 149-156:
• [31] Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 35:
• [32] Ակն եւ ակնցիք, էջ 62:
• [33] Նոյն:
• [34] Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն:
• [35] Ակն եւ ակնցիք, էջ 63:
• [36] Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, էջ 307:
• [37] Ակն եւ ակնցիք, էջ 64:
• [38] Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն:
• [39] Ակն եւ ակնցիք, էջ 64:
• [40] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 46:
• [41] Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 34:
• [42] «Ակնայ ուխտատեղիներ», Բիւրակն, էջ 90:
• [43] Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, էջ 307:
• [44] Եւրոպա, թիւ 41, էջ 163:
• [45] Ակն եւ ակնցիք, էջ 65:
• [46] Նոյն:
• [47] Նոյն:
• [48] Նոյն:
• [49] Նոյն:
• [50] Նոյն:
• [51] Նոյն:
• [52] Ա. Շէփիկեան, «Հաւատալիք եւ ուխտատեղիներ Ակնայ գիւղերուն», Բիւրակն, 1900 թ., նոյեմբեր, թիւ 44, էջ 692:
• [53] Գէորգ արք. Արսլանեան, Բազմավէպ, 1934 թ., էջ 434:
• [54] Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, էջ 307:
• [55] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 46:
• [56] Ակն եւ ակնցիք, էջ 67:
• [57] Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն:
• [58] Ա. Շէփիկեան, Բիւրակն, 1900 թ., յունուար, թիւ 2, էջ 20:
• [59] Ակն եւ ակնցիք, էջ 69:
• [60] Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, էջ 307:
• [61] Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 29:
• [62] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 47:
• [63] Ակն եւ ակնցիք, էջ 75:
• [64] Նոյն:
• [65] Ա. Շէփիկեան, «Ակնայ Կամարակապը», Բիւրակն, 1899 թ., օգոստոս, թիւ 31-32, էջ 494:
• [66] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 49:
• [67] ՈՍՊ, Սուրհանդակ, 1899 թ., թ. 71:
• [68] Ակն եւ ակնցիք, էջ 76:
• [69] Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն:
• [70] Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 29:
• [71] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 47:
• [72] Ակն եւ ակնցիք, էջ 76:
• [73] Նոյն:
• [74] «Հաւատալիք եւ ուխտատեղիներ Ակնայ գիւղերուն», Բիւրակն, էջ 692:
• [75] Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն:
• [76] Ակն եւ ակնցիք, էջ 78:
• [77] Նոյն:
• [78] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 48-49:
• [79] Գէորգ արք. Արսլանեան, Բազմավէպ, 1936 թ., էջ 434; Ակն եւ ակնցիք, էջ 79:
• [80] Նոյն:
• [81] Նոյն, յաւելուած, էջ 162:
• [82] «Ակնայ ուխտատեղիներ», Բիւրակն, էջ 90:
• [83] Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 30:
• [84] «Ակնայ ուխտատեղիներ», Բիւրակն, էջ 92:
• [85] «Հաւատալիք եւ ուխտատեղիներ Ակնայ գիւղերուն», Բիւրակն, էջ 692:
• [86] Ակն եւ ակնցիք, էջ 80:
• [87] «Ակնայ ուխտատեղիներ», Բիւրակն, էջ 91:
• [88] Նոյն:
• [89] Ակն եւ ակնցիք, էջ 81:
• [90] «Ակնայ ուխտատեղիներ», Բիւրակն, էջ 91-92:
• [91] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 49:
• [92] Նոյն; Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 30:
• [93] Ակն եւ ակնցիք, էջ 87:
• [94] Նոյն, էջ 88:
• [95] Նոյն, էջ 89:
• [96] Նոյն:
• [97] Թորոս Աղբար, Ա., էջ 249:
• [98] Ակն եւ ակնցիք, էջ 89:
• [99] Նոյն:
• [100] Նոյն:
• [101] Նոյն:
• [102] Նոյն, էջ 90:
• [103] Նոյն:
• [104] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 106:
• [105] Ակն եւ ակնցիք, էջ 90:
• [106] Նոյն:
• [107] Նոյն, էջ 90-91:
• [108] Նոյն, էջ 88:
• [109] Նոյն, էջ 92:
• [110] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 51:
• [111] Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 36:
• [112] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 51, ծանօթ. 1:
• [113] Հայոց լեզուի բարբառային բառարան, Հրաչեայ Աճառեանի անուան Լեզուի ինստիտուտ, էջ 81:
• [114] Գէորգ արք. Արսլանեան, Բազմավէպ, 1936 թ., էջ 435:
• [115] Ակն եւ ակնցիք, էջ 92:
• [116] «Հաւատալիք եւ ուխտատեղիներ Ակնայ գիւղերուն», Բիւրակն, էջ 692:
• [117] Նոյն:
• [118] Ակն եւ ակնցիք, էջ 93:
• [119] «Հաւատալիք եւ ուխտատեղիներ Ակնայ գիւղերուն», Բիւրակն, էջ 692:
• [120] Ակն եւ ակնցիք, էջ 94:
• [121] Նոյն:
• [122] Նոյն, էջ 95:
• [123] Նոյն:
• [124] Նոյն, յաւելուած, էջ 169:
• [125] Նոյն, էջ 96-97:
• [126] Նոյն, էջ 97:
• [127] Նոյն:
• [128] Նոյն:
• [129] Նոյն:
• [130] Նոյն:
• [131] Նոյն:
• [132] Նոյն, էջ 98:
• [133] Նոյն:
• [134] Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 41:
• [135] Ակն եւ ակնցիք, էջ 98:
• [136] Նոյն:
• [137] Թորոս Աղբար, Ա., էջ 251:
• [138] Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 42:
• [139] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 53:
• [140] Ակն եւ ակնցիք, էջ 99:
• [141] Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն:
• [142] Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 44:
• [143] Ակն եւ ակնցիք, էջ 101:
• [144] Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն:
• [145] Յ. Տ., Արեւելք, 22 դեկտեմբեր, 1893 թ.:
• [146] Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն; Յ. Տ., Արեւելք, 22 դեկտեմբեր, 1893 թ.:
• [147] Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն:
• [148] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 54:
• [149] Ակն եւ ակնցիք, էջ 107:
• [150] Նոյն, յաւելուած, էջ 160:
• [151] Vincent Yorke, “A Journey in the Valley of the upper Euphrates”, the Geographical Journal, VIII (1896), London, p. 334
• [152] Ակն եւ ակնցիք, էջ 107:
• [153] Յ. Տ., Արևելք, 22 դեկտեմբեր, 1893 թ.:
• [154] Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 39:
• [155] Ակն եւ ակնցիք, էջ 110:
• [156] Նոյն:
• [157] Նոյն:
• [158] Նոյն:
• [159] Նոյն:
• [160] Գէորգ արք. Արսլանեան, Բազմավէպ, 1934 թ., էջ 301:
• [161] Ակն եւ ակնցիք, էջ 111:
• [162] Նոյն:
• [163] Նոյն:
• [164] Գէորգ արք. Արսլանեան, «Պատառիկներ լուսածիր շաբաթացեալ վանքերէն», Բազմավէպ, 1934, էջ 300-301:
• [165] Ակն եւ ակնցիք, էջ 111:
• [166] Վարք սրբոց հարանց եւ քաղաքավարութիւնք նոցին ըստ կրկին թարգմանութեան նախնեաց, հատոր Զ, Վենետիկ, 1855, էջ 251-255:
• [167] Նոյն, էջ 112:
• [168] «Պատառիկներ լուսածիր շաբաթացեալ վանքերէն», Բազմավէպ, 1934, էջ 301-303:
• [169] Գրիգոր Դարանաղցի, Ժամանակագրութիւն, Երեւան, 1951, էջ 162:
• [170] Նոյն, էջ 163:
• [171] Ակն եւ ակնցիք, էջ 113:
• [172] Նոյն:
• [173] Նոյն:
• [174] Նոյն, յաւելուած, էջ 159:
• [175] Նոյնը, էջ 113:
• [176] Նոյն:
• [177] Նոյն, էջ 114:
• [178] Նոյն:
• [179] Նոյն, էջ 307:
• [180] Նոյն, էջ 116:
• [181] Նոյն:
• [182] Նոյն:
• [183] Նոյն:
• [184] Նոյն:
• [185] Նոյն, էջ 116-117:
• [186] Նոյն, 117:
• [187] Նոյն:
• [188] Նոյն:
• [189] Նոյն, էջ 117-118:
• [190] Նոյն, էջ 118:
• [191] Նոյն:
• [192] Նոյն:
• [193] Նոյն, էջ 119:
• [194] Նոյն:
• [195] Նոյն։
• [196] Նոյն:
• [197] Նոյն, էջ 119-120:
• [198] Նոյն, էջ 120:
• [199] Նոյն:
• [200] Նոյն:
• [201] Նոյն:
• [202] Նոյն, էջ 117:
• [203] Նոյն:
• [204] Նոյն, էջ 121:
• [205] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 58; Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 50:
• [206] Ակն եւ ակնցիք, էջ 123:
• [207] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 56:
• [208] Թորոս Աղբար, Ա., էջ 251:
• [209] Մ. Գ. Ոսկանեան, Արեւելք, հոկտեմբերի 26, 1892 թ.:
• [210] Ակն եւ ակնցիք, էջ 124:
• [211] Նոյն:
• [212] Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն:
• [213] Ակն եւ ակնցիք, էջ 124:
• [214] Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 51:
• [215] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 59:
• [216] Ակն եւ ակնցիք, էջ 124:
• [217] Նոյն, էջ 125:
• [218] Վ. Գույումճեան, Արեւմուտք, 29 սեպտեմբեր, 1946 թ.։
• [219] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 101:
• [220] Ակն եւ ակնցիք, էջ 125:
• [221] Նոյն:
• [222] Նոյն:
• [223] Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 51:
• [224] Ակն եւ ակնցիք, էջ 125:
• [225] Նոյն, էջ 126:
• [226] Նոյն:
• [227] Հնութիւնք Ակնայ, էջ 60:
• [228] Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, էջ 30; Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն:
• [229] Եւրոպա, թիւ 4, էջ 163:
• [230] Ակն եւ ակնցիք, էջ 126:
• [231] Նոյն:
• [232] Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեան, Օրագրութիւն, 1939, Երուսաղէմ, էջ 360-361:
• [233] Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 52:
• [234] Ակն եւ ակնցիք, էջ 127:
• [235] Ակն եւ ակնցին. 1020-1915, էջ 52-53; Ակն եւ ակնցիք, էջ 128:

Աղբիւրը՝ http://www.houshamadyan.org/arm/mapottomanempire/vilayetofmamuratulaziz-harput/kazaofagn/religion/agnchurches.html

Լուսանկար՝ Ակն քաղաքից համայնապատկեր։ Լուսանկարուած 2008-ին (Աղբիւր՝ Հայկական ճարտարապետութիւնն ուսումնասիրող հիմնադրամ – ՀՃՈՒՀ, Երեւան)