Ղարաբաղի վերջին դէպքերը (մաս Դ)․ Արսէն Միքայէլեան

ԱՆԻ կենտրոնը շարունակում է ներկայացնել ՀՅԴ գործիչներից Արսեն Միքայելյանի «Ղարաբաղի վերջին դէպքերը» հոդվածաշարը, որը լույս է տեսել ՀՅԴ Բոստոնի ՀԱՅՐԵՆԻՔ ամսագրի 1923 թվականի հաջորդական վեց համարներում։ Ծնունդով Արցախից Արսեն Միքայելյանի այս հոդվածաշարը հավելյալ լույս է սփռում Արցախի 1919-1920 թթ․ դեպքերին, այդ թվում՝ Շուշիի հայերի 1920թ մարտյան կոտորածին։ 1920թ մայիսի 24-ին Արսեն Միքայելյանի, Դրոյի, Նժդեհի և գնդապետ Դմիտրի Միրիմանյանի խորհրդակցությունը Արցախի Ավետարանոց, այն ժամանակ՝ Չանախչի գյուղում, որոշում է Ղարաբաղում իշխանությունը հանձնել տեղի հայ բոլշևիկներին Սարգիս Համբարձումյանի գլխավորությամբ։  

Նախորդ մասերը կարդալ՝ https://www.aniarc.am/2017/07/26/arsen-mikayelian-nk-hayrenik-1923-part-1/

https://www.aniarc.am/2017/08/07/arsen-mikayelian-nk-hayrenik-1923-part-3/

———————-

Դ.

Այս բոլոր սպառնալիքներէն եւ պատրաստութիւններէն վերջ սակայն, Ադրբէջանը զիջման քաղաքականութեան է հետեւում՝ մեզ համար մութ պատճառներով: Արդեօք հայ գիւղացիութեան յամառ կա՞մքն է լինում պատճառ, արդեօք դաշնակից պետութիւններու Անդրկովկասեան ներկայացուցիչներու միջամտութեամբ թէ՞ Ղարաբաղի հարցը վերջնականապէս լուծելու յետագայ դիտաւորութեամբ. յայտնի չէ:

Մարգուշեւանի այս միջադէպը՝ իր յարակից մանրամասնութիւններով, խոշոր եւ ոգեւորիչ տպաւորութիւն է առաջ բերում Ղարաբաղի ժողովրդի եւ գործիչների մէջ:

Աւելի ակտիւ եւ պատասխանատու տարրերը, սակայն, զգում են որ Մարգուշեւանը Ղարաբաղի ողբերգութեան նախաբանն է, որ այնքան յաջողութեամբ խաղաց Խ. Սուլթանովը եւ որ պէտք է աւելի զարկ տալ մեր գործունէութեան՝ ընդլայնելով շրջանակները եւ աշխատանքի ձեւերը:

Ղարաբաղի Ինքն. Կեդր. Մարմինը, նիստի մը մէջ, փետրուար 5-ին, Սարա-շէն գիւղի մէջ, որոշում է հետեւեալները.-

ա) Աւելի ընդարձակել եւ լայնացնել զինուորական կազմակերպութիւնները, մասնակի կերպով կատարելով զինական մարզանքներ եւ զինուորական համախմբումներ:

բ) Անմիջապէս ցուցակագրել բոլոր սպաները եւ գրել քաղաք՝ Յ. Ս.–ին, որ հոն գտնւած սպաներու անունները հաղորդէ եւ բանակցի՝ գաւառ անցնելու համար:

գ) Ռազմամթերքի տեղափոխութեան գործը արագացնել՝ գոյութիւն ունեցող մէկ խումբը բաժնելով երկուսի, զինաբերներու թիւն աւելացնել:

դ) Կանխօրոք պատրաստութիւններ տեսնել դեղօրայքի, ծխախոտի, գարիի, ալիւրի, խոտի, որպէսզի կռիւներու ատեն անակնկալներու եւ դժուարութիւններու չհանդիպինք:

ե) Բժշկական մասի կազմակերպութիւնը հանձնել բժշկական ուսանող եւ Ինքն. Մարմնի անդամ Ա. Ա-ին:

զ) Գարի, ալիւր եւլն. հաւաքել թշուառ եւ աղքատ գիւղացիներուն օգնելու անուան տակ՝ ամէն պահեստ տեղական Ինքն. Մարմնի հսկողութեան տակ թողնելով:

է) Անհրաժեշտ դեպքում կեդրոնական պահեստատեղիներ պիտի հանդիսանան՝ Դիզակի մէջ՝ Հադրութ եւ Տումի, Վարանդայ Ա. շրջան՝ Սարգսաշէն եւ Հարաւ, Վարանդայի Բ. շրջան՝ Կղարձի, Շուշի՝ թողնել տեղական Ինքն. Մարմնին, Խաչէն-Ջվանշիր-Գիւլստան՝ թողնել Զ. Մ.-ի հայեցողութեան:

Մինչ այդ, Ադրբէջանի կառավարութիւնը քայլ մը աւելի առաջ է անցնում եւ աւելի ակտիւ քաղաքականութեան հետեւում, Մարգուշեւանի անյաջողութենէն վերջ:

Ադրբէջանի պատրաստութիւնները.- Մարգուշեւանի դէպքերեն վերջ, ինչպէս ըսինք, Ադրբէջանը հանգիստ նստած չէր: Նա լրջօրէն պատրաստութիւններ կը տեսնէր առաջուայ որոշուած եւ ծրագրուած որոշ քաղաքականութիւն մը առաջ տանելու համար: Այդ պատճառով ալ մեծ պատեհութիւններ կուտար մամուլին եւ զանազան շրջաններէ եկած հեռագիրներուն, որոնք աւելի պրովակասիոն նպատակ ունէին՝ քան իբրեւ ճշգրիտ պատկերացումներ:

ա) Պրովոկացիաներ. Բագուի ադրբէջանական թերթերը, դեռ Շռուխի եւ Մարգուշեւանի դէպքերէն վերջ, շարունակում են հերթական գրգռիչ յօդուածներ հրապարակել: Դեռ փետրուարի սկիզբներին, երբ մենք դեռ նոր էինք անցած Ղարաբաղի մեր գործունէութեան, Կարիագինի շրջանի թաթար գործիչներու բազմաթիւ ստորագրութիւններով հեռագիր մը կ’ուղարկուի «Ադրբէջան» թերթին, հետեւեալ բովանդակութեամբ.-

«Զանգեզուրի հայերը, խրախուսուած կառավարութեան անգործութիւնից, կանոնաւոր զօրամսերի հետ որոշել են Ղարաբաղի ուժերի հետ միատեղ ոչնչացնել բոլոր միւսիլման գիւղերը եւ ներս խուժել Ղարաբաղ՝ գրաւելով Ասկերանը եւ նուաճելով Շուշին… Խանքինտու գարնիզոնը, որին յանձնարարուած է բնակչութեան պաշտպանութիւնը, չի վստահանում կռուի դուրս գալ՝ հրաման չունենալու պատճառով… (Ընդգծումնէրը իմս են. Ա. Մ.): Վերջին անգամ խնդրում եւ պահանջում ենք վերջ տալ ոճրագործ հայկական տարրի տիրապետութեանը, հակառակ դէպքում հարկադրուած կը լինենք ինքներս ձեռք առնելու ինքնապաշտպանութեան միջոցներ, առանց սպասելու կառավարութեան օգնութեանն ու թոյլտուութեանը»:

Պարլամենտի անդամ Ջալիլ Սուլթանովը, այդ նոյն ատեանները, հեռագրում է Ադրբէջանի կառավարութեան.-

«Ստացուած տեղեկութիւնների համաձայն, վաղը (փետ. 8), յարձակում է սկսւում Ջիբրայէլի գաւառի վրայ Զանգեզուրի կողմից, որպէսզի միանան Ղարաբաղի հայերի հետ… Ղարաբաղի լեռնային գօտին շուտով պատրաստւում է ապստամբութեան: Խնդրում եմ շուտափոյթ միջոցներ ձեռք առնել, որպէսզի միանան Ղարաբաղի հայերի հետ… Ղարաբաղի լեռնային գօտին շուտով պատրաստւում է ապստամբութեան: Խնդրում եմ շուտափույթ միջոցներ ձեռք առնել, որպէսզի փրկուին գէթ Ղարաբաղի, Շուշու եւ Ջիբրայէլի գաւառները: Անհրաժեշտ է զինուորական մինիստրի ներկայութիւնը»:

Թիֆլիս հրատարակուող ռուսերէն «Վօզրօժտէնիէ» թրքասեր թերթը, այդ նոյն միջոցին, հետեւեալ ստայօդ լուրերն է հաղորդում իր ընթերցողներուն.-

«Թիֆլիսում ստացուած հաւաստի տեղեկութիւնների համաձայն, թիւրք խաղաղ ազգաբնակութեան վերջին ջարդերից յետոյ ամբողջ Զանգեզուրը մաքրուած է թիւրքերից… Այժմ Զանգեզուրում գտնւում է հայկական մի գունդ, գեներալ Ղազարովի հրամանատարութեան տակ եւ 7000 կամաւորներ՝ Դրօի գլխաւորութեամբ: Մօտ օրերս Դրօն Գորիսից Հայաստանի վարչապետ Ա. Խատիսեանից հեռագրով խնդրել է թոյլ տալ Շուշու վրայ յարձակում գործելու»:

բ) Ժամանումներ.- Այս բոլորը միայն յոդուածներու համար չէին: Ասոնք անհրաժեշտ էին հասարակական տրամադրութիւններ պատրաստելու: Զուգընթացաբար Ադրբէջանի կառավարութիւնն առաջ կը տանէր որոշ ծրագիր:

Դեռ յունուար 27-ին, Շուշի են ժամանում Նուրի փաշան՝ տաճկական սպաների, գեներալ Նովրուզովի եւ Ադրբէջանեան մի քանի հազարանոց բանակի հետ: Նա մտադրութիւն ունէր յարձակում սկսելու լայն չափերով եւ զանազան ուղղութեամբ: Յարձակման նպատակն էր վերջնականապէս զինաթափ անել եւ հպատակեցնել իրեն Ղարաբաղը եւ գրաւել Զանգեզուրը:

գ) Սպառնալիքներ.- Փետրուար 6-7-ին, Խ. Սուլթանովը, Շուշի քաղաքի իր մի քանի ծանօթ հայերի եւ բարեկամների հետ ունեցած մասնաւոր խօսակցութեան ատեն, երբ խիստ քննադատութեան է ենթարկել Ղարաբաղցիներու յամառութիւնը՝ Ադրբէջանին չմիանալու խնդրին մէջ, յայտարարել է, թէ «10-12 օրուայ ընթացքում Զանգեզուրի եւ Ղարաբաղի հարցը վերջացած կը լինի»:

Ա. Կաթարովը, Բագւում հրատարկուող Իթթիհատի ռուսատառ օրգանի մէջ, փետր. 6-7-ին, գրում է հետեւեալ յատկանշական տողերը.-

«Անհրաժեշտ է, որ կառավարութիւնն անմիջապէս թղթի պաշտօնական ձեւականութիւնից անցնի աւելի իրական եւ խիստ միջոցների: Չէ՞ որ ամէն համբերութիւնը չափ ու սահման ունի… Մենք ամէնքս պէտք է պահանջենք կառավարութիւնից՝ անմիջապէս պատերազմ յայտարարել եւ մեզ ուղարկել առաջաւոր ճակատը… Փորձութեան բաժակը յորդում է, ժամ է զէնքի դիմելու»: (Ընդգծ. Իմս են. Ա. Մ.):

դ) Փետր. 14-ի յայտարարութիւնը.- Այս բոլորէն վերջ, Խ. Սուլթանովն անցնում է պաշտօնական սպառնալիքների: Փետր. 14-ին, Շուշի քաղաքի մէջ, խորհրդակցութեան է հրաւիրում Ազգային Խորհուրդի անդամներին, իր նահանգապետութեան կից Խորհրդի հայ ներկայացուցիչներին, ինտելիգենցիայի եւ հայ քաղաքական կուսակցութեանց ականաւոր անհատներին, ուր տեղի են ունենում մտքերի փոխանակութիւն՝ Ղարաբաղի հարցի, գաւառում գոյութիւն ունեցող Ինքն. Մարմնի գործունէութեան, Հայաստանի կառավարութեան Ղարաբաղի քաղաքականութեան եւ այլ խնդիրներու շուրջ: Հայ քաղաքական կուսակցութիւններու մի քանի ներկայացուցիչնէր՝ բոլշեւիկներ. սոց.-յեղափոխականներ եւ Ժողովուրդ կուսակցութեան պարագլուխները, ջերմօրէն պաշտպանում են ադրբէջանեան տեսակէտը եւ ամէն կերպ համակրութիւն յայտնում Սուլթանովի որդեգրած քաղաքականութեան:

Ի վերջոյ ինքը, Սուլթանովը, իր երկար ճառով խրատ է կարդում հայ ինտելիգենցիային, կոչ է անում անոնց խելքի գալու՝ քանի ուշ չէ, եւ Ղարաբաղի ապագայի մասին հետեւեալ յայտարարութիւններն է անում.- «Ազգային Խորհուրդը ինչպէ՞ս է նայում Ղարաբաղի ապագայի վրայ: Խաղաղութեան համաժողովն այլեւս գոյութիւն չունի. Ֆրանսիան, Իտալիան չեն կարող եփել իրենց ապուրը, ո՜ւր մնաց մեր կաշան եւ մենք ինքներս պէտք է ելնենք այս նորմալ վիճակէն»:

ե) Դիւանագիտական դիմումներ.- Հայաստանի կառավարութիւնը, բնականաբար, ծանօթ էր այս բոլոր պատրաստութիւններուն, որոնց մասին Ա. Խատիսեանը. փետրուար 20-ի հեռագրով դիմում է Հասկէլին, Ուօրտրօպին եւ միւս բոլոր պետութիւնների ներկայացուցիչներին, յայտնելով որ «Ադրբէջանը որոշել է իրագործել այն պլանը, որ առաջ չէր յաջողելու… Հայաստանի ազգաբնակութեան բոլոր խաւերում առաջ է եկել մեծ յուզում»:

Ուօրտրօպը (Անգլիայի ներկայացուցիչը) պառասխանում է.-

«Ձեր հեռագրին այն մասին, թէ Ադրբէջանը պատրաստւում է յարձակուել Զանգեզուրի վրայ՝ ստացայ: Ձեռք են առնուած ամէն միջոցներ: Յոյս ունիմ որ հետեւանքները բաւարար կը լինին»:

Եւ հետեւանքները «բաւարար» են լինում. Ադրբէջանը անցնում է կոտորածի իր աւանդական քաղաքականութեան:

Փետր.- 22-ի կոտորածները.- Այդ բոլոր պրովոկացիաներու, սպառնալիքներու եւ պատրաստութիւններու առաջին հարուածը իջնում է Խանքենտու, Աղդամի եւ Ասկերանի շրջանների մէջ բնակող հայերու վրայ:

ա) Խանքենտու կոտորած.- Փետր. 22-ի գիշերը, հայկական բարեկենդանի օրը, Ադրբէջանական կանոնաւոր զօրամասերը յարձակման են սկսում Խանքենտու հայերի վրայ, սպանում են մօտ 100 հոգի, վիրաւորում են շատերը, թալանում են տները, առեւանգում կանանց եւ օրիորդների: Իսկ հայերու մնացած մասը, գիշերով, կարողանում է փախուստի դիմել եւ անցնել հայկական գիւղերը: Իրենց յատուկ գազանութիւնները՝ գլուխներ կտրել, դիակները մասերու բաժանել, կանանց արգանդները պատռել, չեն մոռանում թաթարները: Նրանք մաքրում են Խանքենտին:

բ) Եւլախ-Շուշի խճուղին անցնում է Ասկերանի միջով, որի մօտ կը գտնուին 2-3 ջրաղացներ, շրջակայ գիւղացիներու ցորենը աղալու համար: Այդ ջրաղացներու մէջ սովորաբար կ’աշխատին 8-10 հայեր, որնց մեծ մասը Քեաթուկցի են: Ատոնց մեծ մասը կը կոտորուի:

գ) Աղտամի հայեր.- Աղտամ թաթարական կեդրոնավայրը առեւտուրի գացած Խաչէնցի հայերը, չկարողանալով ժամանակին տուն վերադառնալ, զոհ են գնում թաթարական վայրագութիւններուն եւ մօտաւորապէս 12-15 հոգի սպանւում են եւ միայն մի քանի հոգի կարողանում են ազատուել:

Այս բոլորը կանոնաւոր եւ կանխամտածուած կոտորածներ էին: Այդ գործողութիւնները մէկ նպատակ ունէին, մաքրել Եւլախ-Աղդամ-Ասկերան-Խանքենտի-Ղայբալիքենդ-Թթու ջրի ճանապարհը հայերից, որպէսզի Ադրբէջանական զօրքերի տեղափոխութիւնը դէպի Զանգեզուր աննկարելի ըլլայ:

Եւ իրօք Ադրբէջանն սկսում է զօրքերու յաւելման եւ տեղափոխութեան: Եւ այդ երեւում է Խան-Խոյսկու հետեւեալ հեռագրէն ուղղուած Հայաստանի կառավարութեան Խանքենտու կոտորածէն վերջ, մարտի 2-ին. «Իմ կառավարութիւնը անշեղ կերպով հետեւում է նոյեմբեր 23-ի համաձայնութեան եւ մտադիր չէ որեւէ գործունէութիւններ սկսելու… Միմիայն մուսուլման գիւղերու յետագայ ոչնչացումը արգիլելու եւ տասնեակ հազարաւոր մուսուլմանների գոյքն ու կեանքը փրկելու նպատակով իմ կառավարութիւնն ուղարկել է մի աննշան զօրամաս»:

դ) Առաջարկ Ղարաբաղ զօրք մտցնելու.- Այս բոլորը բաւական չէր, կարծես, արիւնառուշտ Սուլթանովի համար եւ ահա՛ նա, կոտորածներէն վերջ, յանդգնում է առաջարկել Ազգային Խորհուրդին, որ վերջինս իր համաձայնութիւնը տայ «Ադրբէջանեան զօրք մտցնել Ղարաբաղ»՝ Զանգեզուրի եւ Բասարգեչարի կողմից Հայաստանի Հանրապետութեան ծրագրած յարձակումները դիմագրաւելու համար:

ե) Վերջնագիր.- Դեռ փետրուար 19-ին, Խանքենտու կոտորածէն երեք օր առաջ, Սուլթանովը պաշտօնական դրութեամբ, թիւ 1927, յանուն Ղարաբաղի Ազգային Խորհուրդի յայտնում է հետեւեալը.- «Ղարաբաղի համագումարի (որ ծրագրուած էր գումարել փետրուար 28-ին. Ա. Մ. ) քաղաքական հարցերի օրակարգի առաջին կէսը պիտի կազմէ Ղարաբաղի հարցը եւ կը խնդրեմ քննութեան գտնել Ղարաբաղը վերջնականապէս Ադրբէջանին միացնելու իբր անոր տնտեսական անբաժանելի մասը՝ սկզբունքային հարցը»:

Այսպիսով մենք տեսնում ենք թէ ինչպէս Ադրբէջանը յունուար 25-էն սկսեալ, մեր գալէն 20 օր վերջ, սկսում է իր ագրեսիւ քաղաքականութեան իրականացման, որոնց համար պատրաստութիւններ տեսած էր դեռ օգոստոսեան համաձայնութենէն վերջ, սկսելով Մարգուշեւանէն, կատարելով զօրքերու տեղափոխութիւն, առաջարկելով որ Ղարաբաղի հարցն ինքներս լուծենք, կոտորելով Աղդամ-Ասկերան-Խանքենտու հայութիւնը եւ ի վերջոյ վերջնագիր ներկայացնելով փետրուար 28-ի Ղարաբաղի 8-րդ համագումարին՝ Ղարաբաղն  Ադրբէջանին վերջնականապէս միացնելու համար:

Մեզի համար շատ պարզ էր Խ. Սուլթանովի նպատակը, զէնքի ուժով գրաւել Ղարաբաղը:

Մեր պատրաստութիւնները.- Ադրբէջանի այդ պատրաստութիւններուն զուգընթաց, մենք ալ ուժգին թափով առաջ կը տանէինք մեր աշխատանքի շրջանակը: Գոյութիւն ունեցող Ինքն. Մարմիններու անդամներու թիւն աւելանում է, շրջանի կազմակերպողները եւ գործիչները կրկնապատկւում են: Բոլոր գիւղերում կարողանում ենք մարմիններ հաստատել եւ կապ պահպանել: Սկսում ենք ուժեղ պայքար Ադրբէջանէան լրտեսների եւ յատկապէս հայ փերեզակներու դէմ, որոնք քաղաքից գաւառ էին անցնում՝ Բագուից բերած աժան ապրանքներով, պտտում գիւղերը, ծախում եւ կամ փոխանակում այդ իրերը, շփման մէջ մտնում գիւղացիներու հետ, ծանօթանում ընդհանուր կացութեան եւ վերադառնում քաղաք՝ իրենց հաւաքած տեղեկութիւնները Սուլթանովին հաղորդելու համար:

Կազմակերպական այդ աշխատանքին զուգընթաց առաջ կը տարուէին եւ պահեստներու պատրաստութիւնները: Ամէն լիազօրի հրահանգուած է տեղական Ինքն. Մարմիններու միջոցաւ հրաւիրել գիւղի ունեւորներին եւ գլխաւորապէս անոնց, որոնք համակիր են մեր գործունէութեան եւ նուազագոյն քանակութեամբ, առանց պարտադրելու, կամաւոր կերպով, ցորեն, ալիւր, գարի եւ խոտ հաւաքել՝ առաջիններեն աղքատների անունով եւ վերջինները Ինքն. Մարմիններու առօրեայ պէտքերուն համար: Ինքն. Մարմինները միաժամանակ պարտաւոր են ցորենը աղալ եւ ալիւր վերածել: Շրջանները պիտի ունենան կեդրոնավայրեր, որոնք մօտ պիտի գտնուին ռազմաճակատներուն եւ առաջուց պիտի արձանագրին գրաստներ, որպէսզի ապագային՝ փոխադրութեան դէպքում, դժուրաութիւններ չըլլան:

Պահեստները բաւական չէին: Անհրաժեշտ էր մտածել նաեւ դեղօրայքի մասին, որի կարիքն այնքան զգալի էր եւ որ կենսականօրէն անհրաժեշտ պիտի ըլլար ապագայ հաւանական ընդհարումների ընթացքին: Առաջուց, քանի կացութիւնն անփոփոխ է եւ երթեւեկը հայերու եւ թիւրքերու մէջ կը շարունակուի, պէտք էր քաղաքէն, Աղդամէն եւ այլ վայրերէ որոշեալ քանակութեամբ դեղօրայք գնուէր եւ փոխադրուէր գաւառ: Այդ գործն յանձնված էր բժշկական ուսանողներից մէկին, որ միաժամանակ Ղարաբաղի Ինքն. Կեդր. Մարմնի անդամ էր:

Ծխախոտ եւ աղ.- Բաւական ուշադրութիւն է դարձւում այդ կարեւոր ապրանքներու վրայ: Ղարաբաղի գիւղերի մէջ ծխախոտ եւ աղ չկային: Անհրաժեշտ էր կապ պահպանել թաթարական առեւտրական կենդրոնների հետ եւ Ադրբէջանեան դրամով եւ կամ ցորենով փոխանակել: Յատուկ անհատներ այդ խնդրով կը զբաղուէին, որովհետեւ ծխախոտը պէտք էր կռուի ատեն զինուորներուն եւ աղը՝ անոնց կերակուրներու համար:

Ռազմամթերք.- Ադրբէջանեան պատրաստութիւնները առաջ են բերում տենդային աշխատանքնէր հայ գիւղացիութեան մէջ: Իւրաքանչիւր ոք զգում է մօտալուտ վտանգը եւ տեսնում է ռազմական գործողութիւններու ուրուականը: Եռանդուն կերպով տեղի են ունենում փամփուշտի եւ հրացաններու գնում՝ թիւրքերէն: Ինքնաբերաբար եւ կազմակերպուած կերպով խմբեր են անցնում Զանգեզուր՝ ռազմամթերքի տեղափոխութեան համար: Ղարաբաղի ցրտաշունչ ձմրան օրերուն, գիշեր ատեն, Քիրս լերան ստորոտներով եւ թաթարական գիւղերի մօտով, բաւական թուով հայ գիւղացիներ անցնում են Զանգեզուր եւ 1-2 օրէն, նոյն կամ այլ ճանապարհով վերադառնում Ղարաբաղ՝ իրենց հետ բերելով փամփուշտներ:

Որչափով ալ այդ տեղափոխութիւնները կատարուին եւ կազմակերպուին կանոնաւոր կերպով, այնու ամենայնիւ կարելի է համարել պակասաւոր, որվհետեւ տասնեակ հազարաւոր փամփուշտներն անբաւական են՝ որեւէ լուրջ կռուի ատեն դիմագրաւելու թշնամուն՝ եթէ դրսէն, Զանգեզուրի կողմէն, զինուորական օժանդակութիւն չհասնի մեզ: Այնու ամենայնիւ մենք մեր պատրաստութիւնները կը տեսնէինք:

Անշուշտ մոռացութեան տրուած չէր նաեւ խիստ կերպով հետապնդել հայ մատնիչները, որոնք ներսէն կը խանգարէին ինքնապաշտպանական մեր աշխատանքնէրը եւ դրսէն ալ տեղեկութիւններ կը հաղորդէին Սուլթանովին եւ վերջինիս գործակալներուն:

բ) Զինուորական Մարմիններ.- Զինուորական ներկայացուցիչներու կողմէն քայլեր առնուեցան իրենց գործունէութիւնն ընդարձակելու: Կանչուեցան նոր սպաներ եւ ուղարկուեցան շրջանները: Զինուորական հրամանատարները պտոյտի ելան շրջանները, ուսումնասիրեցին որոշ կարեւոր դիրքերը, քննեցին տեղական զինուորական մարմինները, պահեստները եւ զէնքերը: Ամէն տեղ բացատրուեցաւ գալիք վտանգի մօտալուտ ըլլալը, Սուլթանովի տեղափոխութիւնները, վերջնագրերը եւ սպառնալիքները: Շրջանների մէջ կատարուեցան քանի մը զինուորական արագ տեղափոխութիւններու փորձեր՝ գիտնալու թէ որքա՞ն ժամանակուայ ընթացքին գիւղերու զինուորականութիւնը կարելի է համախմբել որոշ անհրաժեշտ վայրեր:

Այսպիսի փորձեր պարտադրուած էինք ընել, նախ՝ Ինքն. Մարմնի որոշումով եւ երկրորդ՝ Ադրբեջանեան զինուորական պատրաստութիւններուն հակազդելու եւ միշտ պատրաստ վիճակի մէջ գտնուելու դիտումով:

Հասարակական տրամադրութիւններ.- Այս բոլոր դէպքերը չէին կարող խոր տպաւորութիւն թողնել Ղարաբաղի հայութեան վրայ: Խանքենտու տմարդի կոտորածը, ասկեարներու տեղափոխութիւնը եւ Սուլթանովի վերջնագիրը եկան աւելորդ անգամ ապացուցանելու, որ զանազան համաձայնութիւններ իրական նշանակութիւն չունի Ադրբէջանի համար եւ որ ինքնապաշտպանութիւնը պէտք է մեր ուշադրութեան կենդրոնական առարկան դառնայ: Հասարակական այդ տրամադրութիւնները երեք ուղղութեամբ կ’ընթանային.-

ա) Քաղաքի ինտելիգենցիա.- Շուշի քաղաքի մէջ աւելի շուտ կը զգան գալիք վտանգը, որովհետեւ մշտապէս կը գտնուին Բագուի թերթերի ամենօրեայ սպառնալիքներուն տակ, միշտ շփման մէջ են Սուլթանովի եւ իր շրջապատի հետ ու կը զգան որ ընդհարումներ կը կազմակերպուին եւ այդ նպատակով որոշ պատրաստութիւններ կը տեսնուին:

Այդ պատճառով քաղաքի ինտելիգենցիան մատնուած էր սարսափի եւ ահաբեկման: Անոնց գլխաւոր դժբախտութիւնն անոր մէջ էր, որ բաժնուած էին երկու գլխաւոր եւ ընդդիմադիր հոսանքներու:

Մէկ մասը՝ սոց. Յեղափոխականներ, հայ բոլշեւիկներ եւ Ժողովրդ. Կուսակցութեան պարագլուխներ, կողմնակից էին Ղարաբաղն Ադրբէջանին միացնելու տեսակէտին՝ խուսափելու համար հաւանական ընդհարումներէ եւ իրենց դիրքը ապահովելու, թոյլ չտալով որ այդ հայաշատ հողամասը միանայ Հայաստանի Հանրապետութեան:

Միւս մասը՝ Հայ Յեղ. Դաշնակցութիւն եւ Հայ Սոց.-Դեմոկրատներու քանի մը պարագլուխնէր, կանգնած Օգոստոսեան Ժամանակաւոր Համաձայնութեան վրայ, կը ջանային թոյլ չտալ Ադրբէջանի պատրաստութիւններու լայնացումը եւ այդ նպատակով յաճախակի վիճաբանութիւններու մէջ կը մտնէին հակառակորդներու հետ՝ միջկուսակցական ժողովներու մէջ:

Հայ ինտելիգենցիայի այս երկուութիւնը մեծապէս վնասեց Ղարաբաղի ինքնապաշտպանութեան գործին: Քաղաքին մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան կողմնակիցներն անկարող էին դրական եւ արդիւնաւէտ ինքնապաշտպանողական աշխատանքներ կատարել: Իրենց այդ հակառակութիւնները, բնականաբար, իրենց ազդեցութիւնն ունեցան գաւառի հայ գիւղացիութեան վրայ:

Առաջին հոսանքը շատ դժգոհ էր գաւառի մէջ առաջ տարուող ինքնապաշտպանական աշխատանքէն եւ ամէն կերպ կը ջանար խոչընդոտներ յարուցանել՝ իր քննադատութիւններով, իր օժանդակութեամբ Սուլթանովին, իր պատգամաւորութիւններով գաւառ՝ կասեցնելու Ինքն. Մարմնի գործունէութիւնը եւ հեռագիրներով ու պատուիրակներով Ադրբէջանի կառավարութեան կեդրոնը՝ իրենց հաւատարմութիւնը յայտնելով, որոնք այնքան լաւ կերպով շահագործւում էին թաթարական մամուլի կողմէն՝ Դաշնակից պետութիւններու մտածողութիւնը փոխելու եւ Հայաստանի Հանրապետութեան ակտիւ քայլերի դէմ պայքարելու:

Փետրուարեան դէպքերէն վերջ եւ 8-րդ համագումարէն առաջ, քաղաքի ինտելիգենցիայի կողմից պատգամաւորութիւն մը եկաւ գաւառ, այս անգամ աւելի չափաւոր տարրեր՝ բաղկացած, իմանալու թէ՝ գաւառի մէջ ի՞նչ աշխատանքներ առաջ կը տարուին, Սուլթանովի ակրեսիւ քաղաքականութեան դէմ ի՞նչ քայլեր պիտի հասնի՞ վտանգի դէպքում եւ գաւառի ինտելիգենցիան պիտի մասնակցի՞ 8րդ համագումարին:

Պատասխանուեցաւ որ ինքնապաշտպանութեան գործը առաջ կը տարուի մեծ թափով, որ բոլոր դէպքերու մասին պարբերաբար կը տեղեկագրուի Զանգեզուր, որ Սուլթանովի ռազմատենչ պատրաստութիւնները ազդակ պիտի ըլլան քաղաքի ինտելիգենցիային վերագնահատելու իր անտարբեր ընթացքը եւ աւելի ակտիւ գործի լծուելու՝ քաղաքի ինքնապաշտպանութիւնը կազմակերպելու եւ կանոնաւոր հիմքերի վրայ դնելու: 8-րդ համագումարին գաւառը պիտի մասնակցի:

ՀԱՅՐԵՆԻՔ, Ա. Տարի, թիւ 9, Յուլիս, էջ 115-121, 1923թ