Առաջին աշխարհամարտէն յետոյ, Փարիզի մէջ տեղի ունեցած հաշտութեան վեհաժողովին Մեծ Բրիտանիան 7 Փետրուար 1919-ի յուշագրին մէջ 11 կէտով ձևակերպեց իր արմատական դիրքորոշումը Հայաստանի հարցով։ 11 կէտերը ներկայացուած են Ռիչարտ Յովհաննիսեանի «Հայաստանի Հանարապետութիւնը» աշխատութեան (հայերէն թարգմանութեան) առաջին հատորին մէջ «Հայաստանը Մեծ Բրիտանիոյ քաղաքականութեան մէջ» բաժնով։ Յատկապէս հետաքրքիր են 6-րդ, 7-րդ և 10-րդ կէտերը։
1. Անջատել Օսմանեան կայսրութեան ոչ թրքական մասերը։
2. Անջատել, ի լրումն, այն երկիրները, որտեղ փորձով ի յայտ է եկեր, որ փոքրամասնութիւններու զարգացումը և ինքնավար զարգացումը կարելի չէ երաշխաւորել թրքական կառավարումը շարունակուելու պարագային։ Այս կէտը կը վերաբերէր Հայաստանին, որտեղ թուրքերը և քիւրտերը միասին կը կազմէին մեծամասնութիւն։
3. Չափաւորել ինքնորոշման սկզբունքը, ընդ որում հայերը և հրեաները «պատմական պատճառներով» ուշադրութեան արժանի պահանջներ ունէին՝ անկախ թուաքանակի համեմատականութենէն։
4. Անջատուած տարածաշրջանները յանձնել հովանաւորող՝ օրէնքի տէր պետութեան ղեկավարութեանը։
5. Պահպանել Անատոլիան իբրև թրքական պետութիւն՝ արևելեան սահմանները հաստատելով այն գծի երկայնքով, որտեղ թրքական խիտ տարրը տեղի կուտար քրդական, թրքական, յունական և հայկական խառն ազգաբնակչութեան։ Այսպիսիով, հիւսիսէն հարաւ Սամսուն-Կեսարիա-Սելեֆկէ գիծը կ՛ընդգրկէր Անատոլիական Թուրքիոյ մէջ, մինչդեռ Կերասունդ (Գերիսուն)-Սուազ-Մերսին գիծը՝ ոչ։
6. Կազմակերպել առանձին պետութիւն Կերասունդ, Սուազ, Մերսին գծի միւս կողմը ինկած այն հողերը, որտեղ օսմանեան կառավարութիւնը չէր կամենար և ի վիճակի չէր կատարելու իր պարտաւորութիւնները։ Նոր երկրին, մօտաւորապէս Կիլիկիոյ և արևելեան վեց վիլայեթներուն պէտք է տրուեր իր պատմական անունը՝ «Հայաստան»։
7. Հայաստանի սահմանները հարաւէն կ՛անցնին՝ Միջերկրական ծովիափին գտնուող Ալեքսանտրեթէն մինչև Տիարպեքիր և Տիգրիս գետով մինչև Պարսկաստանի սահմանը, արևելքէն՝ պարսկական սահմանով և հիւսիսոէն՝ Սև Ծովի երկայնքով մինչև Տրապիզոնի և Սիւրմենէի միջև ընկած մէկ կէտ։ Եթէ Կովկասի հայկական նահանգները ներառնուէն նոր պետութեան մէջ, ապա սահմանը հաստատուեր էր՝ ընդգրկելով Օլթին, Կարսի, Ալեքսանդրապօլի, Երևանի և Ջուլֆայի (ներառեալ՝ Նախիջևանը) շրջանները։
8. Հաշտութեան վեհաժողովի պարտականութիւնն է ապահովել անդորր Հայաստան և նպաստել երկրի զարգացման։ Այս պայմանը էական էր, որովհետև նոյնիսկ կոտորածներէն առաջ, որոնք սկսան 1895թ, հայերը այս տարածքներուն մէջ փոքրամասնութիւն կը կազմէին, ուստի և չէին կրնար կազմակերպուիլ որպէս միատարր պետական միաւոր։
9. Հայերուն, որոնք գոյութիւն ունեցող միակ ցայտուն կերպով ձևաւորուած տարրն են, իրաւունք շնորհուած էր ընտրելու իրենց համար օրէնսդիր պետութիւն։ Սոյն օրէնըսդիր պետութիւնը պէտք է աջակցի Հայաստանի վերածննունդին, ապահովէ արդարադատութիւն բոլոր ազգութիւններուն համար և հայերուն նախապատրաստէ այն ժամանակին, երբ անոնք ի վիճակի կ՛ըլլան ստանձնելու վարչութեան լիակատար իրաւասութիւնը։ Քանի որ հայերը կենսունակ ժողովուրդ են եղեր, և հազարաւոր տեղահանուածներ շուտով կը վերադառնան հայրենիք, սպասելի է, որ անոնք ժամանակի ընթացքին իրենց երկրին մէջ թուական գերակշռութեան կը հասնին։
10. Համոզել Հաշտութեան վեհաժողովին ժամանակաւորապէս ճանչնալ Անդրկովկասի Հայկական Հանրապետութիւնը, ինչպէս նաև այդ տարածքին վրայ հիմնուած բոլոր միւս պետութիւններուն, առանց, սակայն, տարհամոզելու ժողովրդին, եթէ անոնք ցանկան վերամիաւորուիլ կամ դաշնութիւն կազմել Ռուսաստանի հետ։ Որպէսզի լուծուին տարաձայնութիւնները Հայաստանի և Ատրպէյճանի միջև, Ղարաբաղի հայ ազգաբնակչութիւնը պէտք էր փոխանակուեր Երևանի նահանգի մահմետական ազգաբնակչութեան հետ։
11. Պաթումը և Փոթին յայտարարել իբրև ազատ նաւահանգիստներ և երաշխաւորել տարանցիկ փոխադրումներու ազատութիւն դէպի Անդրկովկասի բոլոր կէտերը։
Բրիտանական յուշագիրը ապացուցեց, որ Հայաստանի ապագայ կացութեան և սահմաններու հարցով Լոնտոնը և Ուաշինկթոնը կանգնած էին ընդհանուր համաձայնութեան դիրքերու վրայ։ Արդէն 1919թ․ Յունուարի 29-ին, Հաշտութեան վեհաժողովը բացուելէ քիչ անց, բրիտանական կայսերական պատուիրակութիւնը քննարկման ներկայացուց բանաձևի նախագիծ մը, որը կը յանձնարարէր Հայաստանի ամբողջական ազատագրումը Թրքական կայսրութենէն։
Առաջարկը ընդունուեցաւ յաջորդ օրը՝ Գերագույն դաշնակցային խորհուրդի կողմէ, որը յայտնի էր նաև իբրև Տասի խորհուրդ, և որը Վեհաժողովի որոշումները կայացնող իսկական մարմինն էր, որու մէջ կը մտնէին Միացեալ Նահանգներու, Մեծ Բրիտանիոյ, Ֆրանսայի և Իտալիոյ պետութեան ղեկավարները, արտաքին գործոց նախարարները և Ճապոնի նախկին վարչապետն ու արտաքին գործոց նախարարը։
Հ. Գ. Մեծ Բրիտանիոյ այս առաջարկութիւնը, սակայն, կեանքի չկոչուեցաւ մի քանի պատճառներով: Խորացան տարաձայնութիւնները դաշնակիցներու միջև, իսկ Ֆրանսան հակառակեցաւ:Ֆրանսան կը ձգտէր Կիլիկիան միացնել Սուրիոյ ու դառնալ օրէնսդիր: Մինչ դաշնակիցները կը շարունակէին վիճաբանութիւնները մանրամասնութիւններուն շուրջ, քեմալական շարժումը կը կազմակերպուէր՝ դառնալով իրական ուժ, որու հետ հաշուի պիտի նստէին ինչպէս դաշնակիցները, այնպէս ալ՝ բոլշևիկեան Ռուսաստանը:
Թարգմանութիւնը արեւելահայերէնէ՝ Սալբի Տ, Լուսաւոր Աւետիս Լրատուական կայք
արեւելահայերէն– www.aniarc.am/2017/01/06/british-policy-armenia-1919/
