Հնչակեանների շփումները Երիտթուրքերի հետ՝ Ահմէտ Րիզա, Դոքտոր Նազըմ, Շաքիր Պէհաէտտին

Հատուած Ստեփան Սապագ-Գիւլեանի ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՈՒՆԵՐԸ հատորից։ 

—-

«ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ԹՈՒՐՔԵՐԻ» ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՄԱԳՈՒՄԱՐԸ.- Իշխան Սապահէտտինը, իր կրտսեր եղբայրը եւ հայրը Սուլթան Համիդի ձեռքից փախել, Պարիզ էին անցել: Միտք էին յղացել Համիտական բռնակալութեան դէմ մաքառող բոլոր ընդդիմադիր տարրերի հետ անխտիր, մի ընդհանուր Կոնգրէս, Համագումար կազմել եւ հաւաքական գործունէութեամբ միատեղ կռուիլ «հասարակաց թշնամու» դէմ:

Միտքը վատ չէր, եթէ անկեղծութիւն լինէր եւ՝ «Թուրք ընդիմադիր»ները յետին մտքեր ունեցած չլինէին: Սակայն Համագումար կազմակերպելու նախաձեռնութիւն ստանձնողները՝ իրենք՝ որոշեալ կողմ, կուսակցութիւն չէին ներկայացնում. նրանք անհատներ էին եւ բերում էին լոկ իրենց ազդեցութիւնը, տիտղոսը, ազնուապետական ծագումը: Չունենալով բիւրեղացած գաղափարաբանութիւն, նրանք նոր կազմակերպութիւն ստեղծելու ճիգ էլ չէին անում. միայն՝ մի քանի անգամ, այցելութիւններ տուեցին Պարիզի եւ Ժընեւի «Օսմանցի ազատականներ»ին, ու այդքան:

Նոր բան, որ տարբերուէր մեր արդէն ճանաչածներից՝ մէջտեղ չեկաւ: Մանաւանդ՝ որ մենք շատ լաւ գիտէինք թէ՝ ո՛վքեր են ե՛ւ Ժընեւի «Թուրք ազատական Կուսակցութիւն» կազմող անհատները, ե՛ւ «Օսմանլի»ն հրատարակողները: Անծանօթ չէին մեզ՝ ո՛չ Ալի Ֆահրին՝ իր «Երիտասարդ Թիւրքիայի Կոնգրէս»ի առաջարկով, ո՛չ էլ Հիլմի Բէյ Դումանլիի գրածները: Դրանք բոլորովին չէին տարբերւում իրենց Պարիզաբնակ ա՛յն ազգակիցներից, որոնց դէմ տարիներ շարունակ կռիւ էին մղած:

Ժընեւականներն էլ վկայական էին տալիս իրենց՝ թէ իրենք «Մեծ ծառայութիւններ են մատուցել, շատ անձերի մտքեր են լուսաւորել եւ ազատական գաղափարները զարգացրել Կայսրութեան եւ մանաւանդ Կ. Պոլսի մէջ»: Եւ ի՞նչ էին այդ բոլոր «Օսմանեան ազատական կուսակցութիւններ»ի ներքին աստառը, նրանց տիրապետող գաղափարաբանութիւնը, – ո՛չ այլ ինչ, եթէ ոչ՝ իրենց պապենական, հօրենական ասածները, «Մէշվէրէթ»ի ծամծմածները:

Սրանք էլ առաջնորդւում էին, բացառապէս, «Օսմանականութեան գաղափար»ով. եւ պաշտպանում էին այն թէզը՝ թէ «Բոլորն էլ Օտտօմաններ են՝ Հայ, Հրեայ, Բուլղար, Յոյն…: Եթէ ուզում ենք բարեկամաբար ապրել, պէտք է որ մի կողմ թողնենք ազգութեանց անհեթեթ պահանջները»: Ուրեմն, եթէ Հայը իր ազգութիւնը պահելու «անհեթեթ պահանջ»ը չթողնէր, եւ «լաւ Օսմանցի» չդառնար, նա տիրապետող Թուրքի հետ «բարեկամաբար ապրելու» իր իրաւունքը պիտի կորցնէր:

Այս գաղափարներով տոգորուած վաղանցուկ խմբակցութիւններից եւ անհատներից յարատեւ, մնայուն, ընդհանուր օգտակարութիւն ունեցող ոչինչ կարող էր դուրս գալ. մանաւանդ որ սրանք էլ, զարմանալի յամառութեամբ, յոյս էին դնում միայն «Բարձրաստիճան ազդեցիկ անհատներ»ի վրայ, քան ժողովրդական, կազմակերպական գործին կարեւորութիւն տալիս:

Այսպէս, այս բոլոր հին ու նոր տեղեկութիւնները ունենալուց յետոյ, երբ ամէն ինչ մեզ համար լուսաբանուած, պարզաբանուած էր, ու պէտք եղածին պէս ճանաչում էինք «Հին» ու «Նոր» «Երիտասարդներ»ին, ղեկավարիչ, պարագլուխ համարուող բոլոր անձերին եւ խմբակցութիւններին. եւ քանի որ «Կոնգրէս»ի կազմակերպողներն էլ նոր ոչինչ չէին բերում, չէին ներկայացնում մշակուած, որոշեալ մի նախածրագիր, ու հրապարակի վրայ շարունակում էր մնալ մեր  վաղածանօթ «Իտտիհատ»ը, սա էր որ Թուրք ընդդիմադիր կողմը պիտի ներկայացնէր, որին մենք ո՛չ հաւատում էինք եւ ո՛չ էլ կը համաձայնեէինք նրա հետ որեւէ գործ անել.- Ս. Դ. Հնչակեան Գ.րդ Ընդհանուր Պատգամաւորական Ժողովը մերժեց, աւելորդ համարեց «Օսմանեան Առաջին Կոնգրէս»ին ներկայ գտնուելու:

«Կոնգրէս»ին մասնակցող  միւս Հայ Կուսակցութիւնները չյապաղեցան, առաջին նիստին իսկ, իրենց կատարեալ յուսախաբութիւն ունենալու. եւ անձամբ, փորձով տեսնելու, լսելու, շօշափելու այն՝ ինչ որ շա՜տ երկար տարիներ առաջ, մեր կուսակցական գրականութիւնը ասել, գրել, բացատրել էր:

Սրանից յետոյ, մինչեւ 1906ը, մեր Կուսակցութեան պաշտօնական մարմինները եւ ղեկավարիչ անձերը ո՛չ մի յարաբերութիւն ունեցան «Երիտասարդ Թուրքեր»ի զանազան հոսանքների, խմբակցութիւնների ու նրանց պարագլուխների հետ. միայն թէ «ՀՆՉԱԿ»ը եւ «ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ՀԱՅԱՍՏԱՆ»ը երբեք չդադարեցան, ամէն պատեհ առթիւ, իրենց քննադատութիւնները եւ պատասխանները հրապարակ դնելուց:

Մենք շարունակեցինք՝ միշտ մեզ հետեւողական մնալ:

ԻՆՔՆԱՎԱՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԵՒ «ԵՐԻՏ. ԹՈՒՐՔԻԱ».- Քաղաքական աշխարհը ընդհանուր յուզումի մէջ է. երկունքի օրեր են. 1906ի Յուլիս ամսուանն ենք: Հազիւ մէկ ու կէս ամիս կայ, որ ընկեր Մուրատը Պարիզ է հասել:

Մեր բարեկամ՝ Գաբրիել Ֆարժայի այցետոմսով եւ յանձնարարութեամբ՝ Կեդրոնական Վարչութեան ներկայացաւ «Լա Պըտիտ Րէպիւբլիք»ի խմբագիրներից մէկը եւ տեսակցութիւն խնդրեց մեր Կուսակցութեան եւ ընկեր Մուրատի մասին: Այցելուին բաւականութիւն տրուեցաւ: Թերթի մէջ երեւցաւ մի շատ փաստալից գրութիւն մեր Կուսակցութեան պատմութեան եւ գաղափարաբանութեան մասին՝ ընկեր Մուրատի պատկերով ու կենսագրականով միատեղ: Յօդուածագիր ծանօթ անձնաւորութիւնը եւ շօշափուած խնդիրները ընդհանուր հետաքրքրութիւն էին զարթեցրել: Դա երեւում էր այն բազմաթիւ այցելութիւններից, որ մենք ընդունում էինք ամէն օր: Իթիւս այլոց՝ մի օր պատիւ ունեցանք ընդունելու «Արաբական Անկախութիւն» հանդէսի խմբագրապետ Նէզիբ Բէյ Ազուրիին, որ Սիւրիացի քրիստոնեայ Արաբ էր, երբեմն Կառավարչական փոխանորդ Երուսաղէմի. մի լուրջ եւ ուժեղ կամքի տէր երիտասարդ՝ ձեռնհաս իր ընդգրկած ասպարէզի մէջ:

Դիւանագիտական աշխարհի մէջ նրա կարծիքը արժէք ունէր որոշ խնդիրների համար. նա անձամբ Պարիզից Լոնտոն էր հրաւիրուած՝ Անգղիական Արտաքին Գործոց Նախարարութեան կողմից՝ բացատրութիւններ տալու այն կնճռոտութեան մասին, որ Սինայիի եւ յարակից խնդիրների առթիւ ծագել էր Սուլթան Համիդի եւ Բրիտանական Կառավարութեան միջեւ:

Ազուրին առաջին անգամից մեզ մօտեցաւ Արեւելքցուն յատուկ սրտի տաքութեամբ. մեզ տրամադրելի արաց իր թերթը. ծանօթացրեց իր ունեցած շրջանի հետ եւ որոշեց մեր Կուսակցութեան հետ համընթաց լինել: Այդպէս էլ եղաւ: Նրա հետ մասնաւոր բաղկացութիւնների եւ յատակագծերի մէջ, մտանք, որի մասին կը խօսուի Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան Պատմութեան մէջ:

Այսպիսով, «Անկախ Արաբիայ»ի շուրջը համախմբուած քրիաստոնեայ եւ միւսլիման Արաբների հետ որոշ հասկացողութեան գալով՝ այդ կողմից էլ մենք ներս թափանցելու դուռ եւ զօրավիգ ունեցանք:

Շատ չանցած՝ մի բարի օր էլ՝ Կեդրոնավայրի դուռը բաղխեց շիկահեր, ծաւի աչքերով, թրքական կոտրտուքով, բայց եւ եւրոպացու դիմագծերով մի երիտասարդ՝ «Լա Պտիտ Րէպիւբլիք»ի վերոյիշեալ թիւը եւ իր այցետոմսը ձեռքին, «Շաքիր Պէհաէտտին Բէյ, նախկին բժիշկ Ն. Ա. Մեծութեան թագաժառանգ Իւսուֆ Իզզէտտինի, աքսորական»:

-Ընդունեցինք: Նա ընդարձակօրէն պատմեց իր փախչիլը Երզնկայից, Տրապիզոնից, Կ. Պոլսից. տեղեկութիւններ տւեց իր հակակառավարական արարքների մասին. խօսեց Տրապիզոնի մէջ բանտարկուած եւ կախաղանի հանուած մեր ընկերների մասին. ասաց՝ որ ճանաչում էր Կիրասոնի եւ Սամսոնի մեր ականաւոր ընկերներին, հաղորդելով մեզ ծանօթ՝ նրանց անունները: Աւելացրեց, որ ինքը «Երիտասարդ Թուրք» է եւ պաշտօնապէս պատկանում է «Միութիւնն եւ Յառաջադիմութիւն» Կոմիտէին: Երբ մենք՝ մեր եւ իրենց «Կոմիտէ»ի անցեալ յարաբերութիւնների մասին՝ խօսք բաց արեցին եւ մասնաւորապէս ծանրացանք Ահմէդ Րիզայի եւ Դոքտոր Նազըմի դիրքի եւ գաղափարների վրայ, նա մեզ հասկացրեց, որ այդ երկուսը ամէն բան չէին իրենց Կուսակցութեան մէջ եւ իրենց աւելի լայն էին խորհում: Մի քանի անգամ գնալ-գալուց յետոյ՝ թախանձանօք խնդրեց «պաշտօնական» տեսակցութիւն՝ մի կերպ «Համաձայնութեան գալու նպատակով», քանի որ «Երկրի դրութիւնը անտանելի է եւ քաղաքական պայմանները՝ շատ ծանր»:

Մենք մեր պատճառաբանուած յոռետեսութիւնը յայտնեցինք՝ անցեալի մէջ կատարուած իրողութիւնները մատնանիշելով: Նա թախանձեց՝ հաւաստիացնելով, որ այս անգամ տարբեր կը լինի:

Կեդրոնական Վարչութիւնը երկար խորհրդակցութիւնից եւ խնդրի բոլոր կողմերը լաւ պարզաբանելուց յետոյ՝ որոշեց սկզբունքով ընդունել եղած «պաշտօնական առաջարկը»:

Կանխապէս նշանակուած օրը ներկայացան Ահմէտ Րիզան, Դոքտոր Նազըմը եւ ինքը՝ Շաքիր Պէհաէտտինը:

Հազիւ աչք աչքի առած՝ Ահմէտ Րիզան ժպտալով՝ իր ճառը սկսեց. «Մեր առաջին Կնոգրէսի մէջ Պրն. Ահարոնեանն ասաց, որ Հայերը ամէն Թուրքի հետ կարող են համաձայնիլ, բայց Պրն. Ահմէդ Րիզա, քեզ հետ՝ երբեք»: Ճակատիս ասաց. «Քանի որ դու կաս, Հայերի եւ Թուրքերի միջեւ ո՛չ մի հասկացողութիւն կարող է լինել. Հայ կուսակցութիւնների եւ Թուրք կուսակցութիւնների միջեւ ո՛չ մէկ համաձայնութիւն կարող է տեղի ունենալ…»:

Այդ կարծիքը փաստացիօրէն հերքելու համար՝ ես էլ, իմ ընկերներովս, որոշել եմ, ամէն գնով՝ իմ ճանչցած հակառակորդներիս հետ համաձայնութեան գալու: Այնպէս որ, ես մոռացել եմ ամէն անցեալ եւ այստեղ եկած եմ ձեզ հետ համաձայնութիւն կնքելու հաստատ համոզումով: Կովկասի Թաթար երիտասարդներից, Եգիպտոսի, Բուլղարիայի ծանօթ, հեղինակաւոր Թուրքերից եւ մեր շատ ընկերներից նամակներ ենք առել, որ Հայ կուսակցութիւնների հետ համաձայնութեան գաք՝ փոխադարձ զիջումներով. եւ միատեղ գործենք, որոշեալ արդիւնքը ձեռք բերելու համար, քանի որ քաղաքական հորիզոնը երթալով՝ աւելի մռայլ է դառնում»:

Մեր մի քանի տուած հարցերից ազդուելով՝ «Դոքտորը», մեր կարծիքը ջրելու համար, շատ սիրալիր կերպով աճապարեց փաստել, որ Կովկասի, ինչպէս եւ բուն Թուրքիստանի Թաթարների միջեւ, քաղաքական որոշեալ ձգտումները կան. ու նրանք, մեր ասածին պէս, «անշարժ, լճացած զանգուածներ» չեն եւ նոյնիսկ նրանց՝ պարագլուխներից շատերը իրենց հետ կանոնաւոր յարաբերութեան մէջ են: Իրենց ուժը ցոյց տալու եւ մեզ վրայ ազդելու տեսակէտով՝ տեղեկացրեց, որ Պարսկաստանի «Ազգայնական տարրերի» հետ իրենք սերտ կապակցութիւն ունին, նոյնը ե՛ւ Աւղանիստանի համար, եւայլն: Շաքիր Պէհաէտտինւ զեկուցեց՝ ծովեզերեայ քաղաքների, մանաւանդ Սալոնիկի, Իզմիրի եւ Մակեդոնիայի զանազան վայրերի իրենց ուժերի մասին:

Մեր տուած հարցին՝ Ահմէդ Րիզան դրական պատասխան տուեց. հաստատեց, որ իրենց Կուսակցութիւնը նիւթական կարեւոր գումարներ է ստանում Եգիպտոսի «Ազգայնական Կուսակցութիւն»ից եւ Կ. Պոլսոյ «Աւագանի»ից:

Այս առաջին տեսակցութիւնը անցաւ եւ վերջացաւ նրանով, որ բաւականին տեղեկութիւններ քաղեցինք թէ՛ «Իտտիհատ»ի ընդարձակման, ուժի եւ թէ՛ իր ընդհանուր ձգտումների մասին:

Լույսի պէս որոշ էր. – քաղաքական ընդհանուր կացութիւնը, Արեւելքի նկատմամբ, իրենց վրայ մեծապէս ազդել էր: Նախատեսնում էին Օսմանեան Պետութեան փլուզումը, բաժան-բաժան լինելը: Իրենց վրայ բաւականին ներգործել էր՝ Արաբների բռնած հակա-թուրք դիրքը եւ նրանց մտաւորականների հետ՝ մեր ունեցած Համաձայնութիւնը: Մակեդոնական կացութիւնը, Բալքանեան պետութիւնների ձգտումները իրենց աչքից շատ մեծ չափերով չէր խուսափել: «Տակաւին ամէն բան կորած չէ. դեռ կարող ենք մեր Պետութիւնը անկումից ազատել, Արաբներից աւելի՝ այս գործի մէջ, մեզ կարող են օգնել մեր հայ հայրենակիցները. հարկաւոր է որ միայն հասկացողութիեան գանք եւ մեր փոխադարձ շահերը լաւ հասկանանք «.- այսպէս՝ մի քանի անգամ կրկնեց Ահմէտ Րիզան: «Երիտասարդ»ները այն համոզման էին եկել, որ ներքին ընդդիմադիր տարրերի հետ միանալը, համագործակցելը այլեւս դարձել էր անյետաձգելի պահանջ, որպէսզի կարողանան դրսից սպառնացող վերահաս վտանգի առաջն առնել:

Նա գործածեց չափազանց ողոքիչ մի լեզու, անդադար կոչ էր անում ընկեր Մուրատի մարդասիրական, հայրենասիրական զգացումներին՝ միջին ճանապարհը գտնել, համաձայնութիւն յառաջ բերել եւ մոռացնել տալ անցեալի այն «դառնութիւններն ու թիւրիմացութիւնները», որ տեղի էին ունեցել մեր եւ իրենց Կուսակցութեան միջեւ: – «Կը խոստովանիմ, որ եթէ ես Հայ լինէի, ձեր դիրքը կը բռնէի. բայց չեմ կարծում, որ դուք էլ տարբեր դիրք բռնէիք, եթէ իմ տեղ լինէիք», եզրակացրեց «Երիտասարդ Թիւրքիա»յի տեսարանը: Շարունակ աղաչում էր, որ ես խիստ ընթացք չբռնեմ, հաշտարարա ոգի ցոյց տամ եւ թողնեմ որ իմ միւս ընկերներս աւելի խօսեն. նոյնը խոստացաւ անել ե՛ւ ինքը: Մեր երկուսիս «դանակ-դանակ»ի եկած պահուն՝ ընկեր Արամին ինքը «իրաւարար» պիտի բռնէր՝ իր ասելովը:

Մենք խոստացանք խնդիրները քննութեան առնել եւ որոշեալ առաջարկներով երեւան գալ. ուզեցինք, որ նոյնը անեն ե՛ւ իրենք, հարցերը խտացնելով եւ ուսումնասիրելով նախապէս:

Մեր հիւրերը մնաս բարեւ ասացին, նախապէս մեզնից խոստում առնելով՝ նորից տեսնուելու համար:

Որովհետեւ մեր Կեդրոնաւայրը այդ ժամանակները խիստ հսկողութեան տակ էր Համիտի եւ այլ շրջանների լրտեսների կողմից, որոշեցինք մեր տեսակցութիւն-վիճաբանութիւնները շարունակել «Կաֆէ Լիլա»ի առանձնասենյակներից մէկի մէջ, որուն տէրը ուրախութեամբ խոստացաւ մեզ տրամադրելի անել:

Երկրորդ տեսակցութեան մէջ երկու կողմից համաձայնութեամբ որոշուեցաւ հետեւեալ ընդհանուր օրակարգը.-

Ա.-Հայկական Դատ եւ Համապետական ուղղութիւն.

Բ.-Ինքնաւար Հայաստան եւ Թիւրքիա.

Գ.-Դեմոկրատական Սահմանադրութիւն եւ «Միտհատեան Սահմանադրութիւն».

Դ.-Հայկական Խնդրի եւ արտաքին միջամտութիւն.

Ե.-Սոցիալիզմ եւ ազգայնականութիւն.

Զ.-Ազգութիւն եւ Օսմանականութիւն (Օտտօմանիզմ).

Է.-Կազմակերպութիւն, պրոպագանդա եւ յեղափոխական գործունեութիւն.

Ը.-Միջկուսակցական մարմիններ եւ միջկուսակցական յարաբերութիւններ.

Թ.-Մեր համաձայնութեան ո՞ր մասերը պէտք էր հրապարակել:

Որոշուեցաւ նախ խնդիրները միատեղ վիճաբանութեան ենթարկել եւ ընդհանուր համաձայնութեան գալուց յետոյ միայն՝ պատճառաբանել բանաձեւեր պատրաստել՝ ստորագրուելու համար:

Այստեղ ըստ կարեւոյն պիտի աշխատինք շատ համառօտ, բայց ամփոփ տեղեկութիւն տալ՝ աւելի ծանրանալով «Երիտասարդ»ների պաշտպանած թէզերի եւ ձգտումների մասին:

Հայկական Դատ եւ Համապետական ուղղութիւն.- Այս մասին «Երիտասարդ»ների թէզն էր, որ բոլոր հարցերը պիտի քննուին եւ լուծուին Օսմանեան Պետութեան ամբողջութեան տեսակէտից՝ համապետական ուղղութեամբ: Այդպէս անելով՝ Հայկական Դատի էլ նրա մէջը մտած կը լինէր, Արաբականն էլ,  Մակեդոնականն էլ, եւայլն: Նրանք օրինակ էին բերում Ռուսիան, ուր պայքարը ընդդիմադիր տարրերի եւ կառավարութեան միջեւ՝ տեղի էր ունենում համապետական հիմունքներով, ինչ որ որոշեալ ընդհանրական արդիւնք էլ տուեց:

Մեր թէզը եղաւ, որ Ռուս Պետութեան եւ Օսմանեան Պետութեան ներկայ կացութեան եւ պատմական զարգացման պայմանների միջեւ՝ ամենափոքր հանգիստութիւն, նոյնութիւն չկայ: Ռուսական ընդդիմադիր տարրերը կռւում են Պետականութեան դէմ եւ ո՛չ թէ Պետութեան: Իսկ Տաճկաստանի մէջ՝ Պետութեան դէմ.- թէ ինչո՞ւ այդպէս.- դրա պատճառը իրեն նախահայրերը եւ Օսմանեան Պետականութեան հասկացողութիւնը միայն կարող են տալ: Օսմանեան պետութեան դէմ բաղկացուցիչ ազգերի կռիւը դադար կ’առնի, երբ նա բնաշրջման մէջ կը մտնի եւ նորագոյն պետութեան ձեւեր կ’առնի. իսկ մինչ այդ՝ իրերի առած ուղղութիւնը չի կարելի փոխել. բոլոր Դատերը կը մնան Դատ: Ուրեմն, Հայկական Դատը իր որոշ պատճառաբանութեամբ, պիտի շարունակի մնալ իր ինքնայատուկ պայմանների մէջ. նա չի կարող լուծուիլ, հալուիլ՝ Օսմանեան Համապետական խնդիրների հալոցի մէջ: Հայկական Խնդրի եզրերից մենք չէինք կարող ձեռք վեր առնել ո՛չ մի պայմանով:

«Երիտասարդ»ները առարկեցին, որ իրենց հայերը սխալուել են, եւ ահա իրենք հիմա գալիս են ո՛չ միայն նրանց սխալները շտկելու, այլ նրանցից բոլորովին տարբեր հիմունքների եւ հասկացողութիւնների վրայ դնելու Պետութիւնը. եթէ օսմանեան պետական դատ, օսմանեան պետական ընդհանուր խնդիր ընդունի եւ այդ ուղղութեամբ աշխատուի բաւարար լուծում յառաջ բերել, այն ժամանակ՝ մասնաւոր Դատերը ինքնին լուծուած կը լինին եւ տիրողների ու տիրուողների միջեւ՝ ամէն տեսակի թիւրիմացութիւններ կը վերանան:

Մեր պատասխանի շարունակութիւնը եղաւ, որ Օսմանեան Պետութեան եւ Արեւելյան Հարցի պատմութիւնը որոշակի կերպով ցոյց են տալիս, որ 17րդ դարու վերջերից՝ «ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ անբաժան մասն են կազմել Օսմանեան Պետութեանը. չի կարելի դարերի բերածը մի օրուայ մէջ քանդել. եւ դա անհատների, խմբակցութիւնների կամքից կախումն չունի: Իսկ Հայկական Դատը արդէն իր պատմութիւնն ունի եւ նա արդիւնք է որոշեալ տուինքների, որոնց բնաւորութիւնը փոխելու ո՛չ ուժ ունինք, ո՛չ էլ փորձելու անխոհեմութիւն: Հետեւաբար, նա կը մնայ այնպէս, ինչպէս որ էր՝ իր ուրոյն պատուանդանի վրայ: Եթէ «Երիտասարդ»ները ուզում են վերանորոգել ամբողջ Թիւրքիան, Թիւրքիայի մի մասի՝ Հայաստանի վերանորոգութիւնը, Հայկական Խնդրի լուծումը պիտի գար, որոշ աստիճանով, նպաստելու ամբողջութեանը, մասնաւորից ընդհանուրին երթալու մէթոտով: Իրողութիւնն է՝ որ 1815ի Վիեննայի Համագումարից ի վեր՝ ընդհանուր Թիւրքիայի բարեկարգութեան թէզն է մէջտեղ եկել. բայց դա ո՛չ միայն դրական որեւէ արդիւնք չի տուել, այլ ծառայել է որպէս պատրուակ մասնաւոր խնդիրների լուծմանը խոչընդոտ լինելու»:

Վերջը պահանջ դրեցինք, որ Հայկական Խնդրի եզրը ո՛չ միայն ընդունուի իրենց կողմից, այլ նրա պրոպագանդան անգամ անեն, եթէ իրօք ուզում են մեզ հետ հասկացողութեան գալ:

Երկար թեր ու դէմ խօսելուց յետոյ՝ «Երիտասարդ»ները խոստացան Հայկական Դատ եզրը ընդունել, պահանջելով որ մենք էլ նպաստենք Համապետական խնդիրների լուծմանը:

Սրանք կռուափորձեր էին: Անցանք երկրորդին:

Ինքնավար Հայասատան եւ Թիւրքիա.- Բարենորոգչական եւ Արեւելյան Խնդրի պատմութեան ու մեր ինքնայատուկ մշակութական պայմանների վրայ յենուելով՝ ասացինք որ  Թիւրքիան իր գոյութիւնը կարող է պահել,- եթէ հնար է եւ ժամանակը անցած չէ- մի միայն բաղկացուցիչ ազգութիւններին Քաղաքական Ինքնաւարութիւն տրուելով: Բերեցինք օրինակներ նորագոյն պետութեանց կեանքից: «Հայաստանի քաղաքական ինքնավարութիւնը մեր էական եւ առաջին պայմանն էր. միայն այդ գաղափարի ընդունեուելովն էր, որ մենք կարող պիտի լինէինք համաձայնութեան եզր գտնել», յայտնուեցաւ մեր կողմից:

Դոքտոր Նազըմը նորից բարեկարգութիւնների թէզը ձեռք առաւ. փաստեց որ նրանց արդիւնք չտալը հետեւանք էին արտաքին խարդաւանքների. առաջարկեց բաւականանալ տեղական լայն բարեկարգութիւններով, մինչեւ որ Պետութիւնը ձեւափոխուէր եւ արդիանար:

Մեր կոսղմից մերժուեցաւ. Ապացուցանելով «բարեկարգութիւն» եզրի անիմաստութիւնը եւ նրա բոլորովին անհամապատասխան լինելը Հայ Ազգի հրամայական պահանջներին:

Պէհաէտտին Շաքիրը հարցրեց թէ ի՞նչ պիտի անենք Հայաստանի մէջ գտնուող Թուրքերին եւ Քրդերին:

Ասացինք, որ նրանք տեղին վրայ կը մնան եւ կը վայելեն այն բոլոր քաղաքական, տնտեսական, ընկերային իրաւունքները, ինչ որ Հայերը: Բոլոր հաստատութիւնները Հայաստանի մէջ եղողներինը պիտի լինեն՝ անխտիր:

«Քանի որ մեծամասնութիւնը Մահմետականներ են, այդ դէպքում, ինքնավարութիւնը ի՛նչ նպատակի կարող է ծառայել», – վրայ բերեց Դոքտոր Նազըմը:

Առարկեցինք, որ ստուար մեծամասնութիւնը մեր կողմն է, թէեւ խնդիրը իր պատմական, մշակութական, ազգային տեսակէտով աւելի՛ նշանակութիւն ունի, քան թուական: Հետեւաբար՝ ոչ-հայ տարրերի թիւը վճռական դեր չի կարող խաղալ:

Բաւականին բորբոքուած վիճաբանութիւնների յետոյ՝ Ահմէդ Րիզան ասաց.- «Քանի որ վճռել ենք ձեզ հետ համաձայնիլ, ուստի Ինքնաւար Հայաստանի գաղափարը սկզբունքով ընդունում ենք. բայց աւելի մանրամասնութեանց հետ ծանօթանալու համար՝ կ’ուզէինք տեսնել քարտէսը ձեր պահանջած վայրերի. եւ մեզ երկարօրէն բացատրէիք ո՛չ միայն Ինքնաւարութեան ձեւն ու կիրառութիւնը, այլեւ՝ թէ նա ինչ կապ եւ յարաբերութիւն պիտի ունենար Օսմանեան պետութեան հետ»:

Խոստացանք իրենց բաւականութիւն տալ: Մի քիչ լաւ տրամադրութեամբ ցրուեցանք:

Յաջորդ Ժողովին ներկայացրինք Հայաստանի պատմական քարտէսի հետ միասին: Բացատրեցինք ո՛ր մասը Ռուսաց ձեռքին է, որը՝ Տաճկաց եւ ո՛րը Պարսից: Գիծը երկարցնելով՝ Հասցրինք Կիլիկիա, Հայկական սահմաններով: Ասացինք որ այդ բոլորը, 1895, Մայիս 11-ի Ծրագրի ընդգրկած տարածութիւնն է, որի հետ անպայման կերպով պիտի միանայ Կիլիկիան՝ որպէս լրացուցիչ մաս Կիլիկեցիների եւ մասնաւորապէս Զէյթունցիների դարեւոր կռուին ու 1896ի Համաձայնութեանը:

«Երիտադարդ»ները ո՛չ միայն տխրեցին, այլ շշմեցան. հազիւ թուքերնին կուլ էին տալիս. Մեր բացատրութիւնները լսելիս՝ հոգւոյ ներքին պատերազմը, խռովքը, որոշ կերպով արտացոլացել էր իրենց շառագունած դէմքերի վրայ:

Կիլիկիայի Հայաստանի հետ կցման գաղափարին՝ առաջին րոպէից հակառակեցին. «որովհետեւ, փաստեցին, կայսրութիւնը երկու մասի պիտի բաժանուէր,- Միջագէտքը, Արաբիան, Սիւրիան… իրականօրէն պիտի կտրուէին Օսամնեան պետութեան «Մայր Կտորից»:

Պատասխանուեցաւ, որ Քաղաքական Ինքնաւարութիւնը այդ մասերը Օսմանեան պետութեան «Մայր Կտորի»  կապելու շատ ազդակներ կը տար. հաղորդակցութեանց բոլոր միջոցները՝ մասնաւորապէս, համայնական կը լինէին. եւ քաղաքական ինքնաւարութիւն ասել չէ բոլորովին անջատում, բացարձակ անկախութիւն:

Դոքտոր Նազըմը ասաց՝ որ այդ անջատումը եթէ այսօր չէ, 5-10 տարիից յետոյ կը գայ:

Ասուցաւ, որ իրերի ապագայ զարգացման ընթացքը ո՛չ կարելի է կանխագուշակել, ո՛չ էլ բռնադատել եւ արգելք լինել. նրանք կ’երթան ա՛յն ուղղութեամբ, որով կազմուել է իրենց բնութիւնը, ներքին էութիւնը: Փաստեր բերեցինք հաստատող, որ քաղաքական լայն ինքնաւարութիւն ունեցող երկիրները, երբեմն ո՛չ միայն իրենց բարոյական կապերն են աստիճանաբար աւելի՛ ամրապնդում Մայր երկրի հետ, այլ եւ նիւթականը, քաղաքականը. բայց ազատութիւն ունենալուց յետոյ, իրերի բնական անհրաժեշտութիւնից մղուած:

Պէհաէտտինը կարծիք յայտնեց, որ Հայաստանին Ռուսական վտանգ է սպառնում, իսկ Կիլիկիային՝ ո՛չ մի. ուստի այդ երկրի համար ո՛րեւէ զիջում չպիտի կարողանան անել:

Իսկ Ինքնաւար Հայաստանի գլխաւոր գծերը եղան:

Քաղաքական Ինքնաւար Հայաստան՝ Թուրք գերիշխանութեան ներքոյ Եւրոպական պետութիւնների երաշխաւորութիւնը:

Ընդհանուր կառավարչապետ՝ նշանակուած Եւրոպական պետութիւնների կողմից:

Պարլամենտական դրութիւն:

Գործադիր իշխանութիւնը պիտի բղխէր կառավարչապէտից՝ Խորհրդարանի հաւանութեամբ, որին եւ պատասխանատու էր մնում իր բոլոր գործառութիւնների մէջ:

Նահանգային տեղական ինքնավարութիւններ:

Ինքնավար Հայաստանի պաշտօնական լեզուն բոլոր հաստատութիւնների մէջ՝ պիտի լինէր Հայերէնը:

Տարեկան մի որոշ գումար՝ Համապետական ընդհանուր ծախքերին օժանդակելու:

Ժողովրդական միլիցիա, եւայլն, եւայլն:

Սկսեցաւ բուռն վիճաբանութիւն, որ երբեմն սաստկութեան կրքերի բորբոքման էր հասնում:

«Կիլիկիայի համար բարեկարգութիւններ՝ տեղական պայմաններին համեմատ. իսկ Հայաստանի համար՝ ինքնաւարութիւն ոչ-անջատողականութեան հիմունքով»-եզրակացրեց, իր ընկերների կողմից, Ահմէդ Րիզքն:

Դա շատ ծանր էր. բայց պատմութիւնը, քաղաքական ընդհանուր կացութիւնն էր, որ նրանց պարտաւորեցրեց այդ եզրակացութեան յանգիլ:

Դրանով, հարկաւ, ամէն բան չէր վերջանում. բայց դա ժամանակի բնորոշիչ մի նշան էր, որ մեր աչքից չէր կարող խուսափել. գիտէինք, որ դանակը ոսկորին էր հասել:

ԴԵՄՈԿՐԱՏԱԿԱՆ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՄԻԴՀԱՏԵԱՆ «ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹԻՒՆ».- Մենք փաստեցինք, որ միմիայն լայն դեմոկրատական սահմանադրութիւնը կարող էր ընդհանուր Թիւրքիայի հրատապ պահանջներին բաւականութիւն տալ, քանի որ Տաճկաստանի մէջ, բացի կայսերական գերդաստանից, ազնուական ուժեղ եւ ժառանգական դասակարգ չկար. թուրք ժողովուրդը ինքնին դեմոկրատական էր. եւ միայն այդ եղանակով էր, որ կարելի պիտի լինէր բաղկացուցիչ ազգերին Համապետական կեանքի մէջ մտցնել արդարութեամբ եւ Թիւրքիայի նորագոյն պետութեան հիմունքների վրայ դնել, ջնջելով թէ՛ Աստուածային իրաւունքը եւ թէ՛ աւատարապետական հաստատութիւնների մնացողդները:

«Երիտասարդ»ները պատասխանեցին, որ այդպիսի մի սահմանադրութեամբ՝ պետական գերիշխանութիւնը պիտի անցնէր ոչ-թուրք տարրեի ձեռքը, – ինչ որ անկարելի էր իրենց համար ընդունիլ: Նրանք մինչեւ վերջ կեցան Միդհատեան «Սահամանադրութեան» վրայ. պնդելով՝ որ նա գլխաւոր գծերով ո՛չ միայն ծանօթ էր թուրք ժողովրդին, այլ եւ մի հին հաստատութիւն էր, որի վերահաստատութիւնն էր միայն պահանջում. մի հանգամանք՝ որ գալիս էր մեծապէս դիւրացնելու՝ Թիւրքիան սահմանադրական երկրի վերածելու գործը: Մի անգամ, երբ այդ «Սահամանադրութիւն»ը կիրարկութեան մէջ կը մտնէր՝ նրանից յետոյ միայն կարելի կը լինէր փոփոխութիւններ յառաջ բերել՝ դեմոկրատական ուղղութեամբ:

Անկարող եղանք համաձայնիլ: Խնդիրը մնաց անորոշ:

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐ ԵՒ ԱՐՏԱՔԻՆ ՄԻՋԱՄՏՈՒԹԻՒՆ.- Քանի որ իրենք Հայկական Խնդրի գոյութիւնը ընդունում եւ պաշտպանութիւնը յանձն էին առնում, մեր հակառակորդները պահանջեցին ետ մղել ամէն արտաքին միջամտութիւն եւ բողոքել. որովհետեւ դրանք Օսամնեան պետութեան վեհապետական իրաւունքների դէմ էր գործում:

Մենք բացատրեցինք, որ եղած այդ առաջարկը անհետեւանք պիտի մնար՝ հէնց ա՛յն պատճառաբանութեամբ, որ նա երեւան էր եկել, պատմութեան ընթացքում, բոլորովին անկախ՝ բաղկացուցիչ ազգութիւնների Դատից. եթէ այդ Դատերն էլ դադարէին, դարձեալ այդ միջամտութիւնը տեղի պիտի ունենար, եւայլն:

Այդ խնդիրը շուտով փակուեցաւ: