Տաճկական վերջնագիրը
Թիֆլիս, 27 մայիսի, Անդրկովկասի հեռագրական գործակալություն
Կառավարական հաղորդագրություն
Բաթումից հաղորդում են, որ նախկին Անդրկովկասյան ֆեդերատիվ հանրապետության նախկին նախագահ Չխենկելին, մայիս 26-ին, երեկոյան 8 ժ. 30 րոպեին Օսմանյան հաշտարար պատգամավորության նախագահ Խալիլ բեյից ստացավ հետևյալ վերջնագիրը.
Ձերդ գերազանցությանը քաջ հայտնի է, որ Կովկասի ներկա դրությունը կրիտիկական է ու անորոշ, պետք է պարզել դրությունը առանց հապաղելու: Հարյուր հազարավոր մուսուլմաններ Բաքվում և շրջակայքում գտնվում են իրենց հեղափոխականներ անվանող ավազակախմբերի արյունոտ լծի տակ։ Դժբախտներին սպառնացող անողոք կատաստրոֆան էլ ավելի անխուսափելի է դառնում: Մուսուլման ազգաբնակչության վիճակը Կովկասի մյուս մասերում, որտեղ չարամիտ թալանչիների կազմակերպված ավազակախմբերը սիստեմատիկ կերպով, չափ ու սահման չճանաչող բռնություններ են գործ դնում, նույնպես անապահով է և ուշադրության արժանի:
Պարոն նախագահ, դուք ընդունում եք իհարկե, որ իր անվան արժանի յուրաքանչյուր կառավարություն, չի կարող սառնասիրտ կերպով դիտել, թէ ինչպես իրեն սահմանակից տերիտորիայի վրա բազմանում են նման հանցանքները: Դուք գիտակցում եք, որ Կովկասը քայքայող անիշխանության նկատմամբ Օսմանյան կայսերական կառավարության դրությունը շատ փափուկ է, որովհետև դա անմիջականորեն վերաբերում է մեր կայսրությանը ցեղական և կրոնական տեսակետներով ամուր կապված ազգաբնակչությանը:
Մյուս կողմից, համաշխարհային պատերազմը կայսերական կառավարությանը դրել է այնպիսի անհրաժեշտության առաջ, որ մենք ստիպված ենք Կովկասի միջով մեր ազատ զորանցը ապահովել՝ մյուս ճակատներից երկաթուղագծով արագությամբ զորքեր փոխադրելու համար: Վերջին հանգամանքի համար ևս կարևոր է, որ ներկա անորոշ դրությունը պարզվի: Վերոհիշյալ պատճառները ի նկատի առնելով, Օսմանյան կայսերական կառավարությունը իր պարտքն է համարում Անդրկովկասյան պատգամավորություններից պահանջել վերջնական պատասխան՝ սահմանների որոշման, որի բնագիրը պատիվ ունեմ ներկայացնելու Ձերդ գերազանցությանը և նրան արված մյուս առաջարկների վերաբերյալ:
Իմ կառավարության համոզմունքով, Կովկասի համար բարեհաջող ելքը միայն այն է, որ Անդրկովկասյան ֆեդերատիվ հանարպետությունը ընդունի վերոհիշյալ առաջարկները․ դրանով կստեղծվի ամուր դրություն և կերաշխավորվի մուսուլման ազգաբնակչության հանգիստն ու ապահովությունը:
Իմ կառավարությունը հանձնարարել է ինձ, Ձերդ գերազանցություն, որ դուք 72 ժամվա ընթացքում, ժամանակամիջոցը հաշվելով հետևյալ օրվա երեկոյան ժամը 8-ից, պատասխանեք. հանրապետության կառավարությունը ընդունում է արդյոք օսմանյան առաջարկները:
Ես պետք է ավելացնեմ, որ երեք օրվա ընթացքում երկու կառավարությունների միջև հարաբերությունները կկրեն ընկերական բնույթ, պայմանով սակայն, որ տաճկական զորամասերի գործողությունները Կովկասում, մասնավորապես Ալեքսանդրապոլի և Ջուլֆայի միջև, ոչ մի դիմադրության չհանդիպեն: Ներկայացրած վերջնագրի համաձայն, տաճիկները պահանջում են զիջել իրենց օգտին հետևյալ հողամասերը. Նախիջևանի գավառը (բացառությամբ Օրդուբադի և նրա շուրջը գտնվող մի աննշան շերտ), Շարուր-Դարալագյազի գավառի կեսը, Երևանի գավառի կեսը (Երևան քաղաքը մնում է Հայաստանի սահմանների մեջ), Սուրմալուի գավառը ամբողջությամբ, համարյա ամբողջ Էջմիածնի գավառը, Ալեքսանդրապոլ գավառի մեծ մասը Ալեքսանդրապոլ քաղաքով, Ախալքալակի և Ախալցխայի գավառները ամբողջությամբ: Տաճիկները միաժամանակ պահանջում են զորքերի անարգել փոխադրություն Անդրկովկասյան բոլոր երկաթուղիներով:
Թիֆլիս, 27 մայիսի
Անդրկովկասյան Սեյմի արձակումից հետո պալատի սպիտակ դահլիճում հավաքվեցին Վրաց Ազգային Խորհրդի անդամները: Նիստը բացվեց Ժորդանիայի նախագահությամբ:
Երեկ, 4․ 55 կարդացվեց Վրաստանի անկախության հետևյալ ակտը․
Երկար դարերի ընթացքում Վրաստանը գոյություն է ունեցել որպես ազատ, անկախ պետություն: 18-րդ դարի վերջին, բոլոր կողմերից նեղվելով թշնամիներից, Վրաստանը կամավոր կերպով միացավ Ռուսաստանին այն պայմանով, որ Ռուսաստանը պաշտպանի նրան արտաքին թշնամիներից: Ռուսական մեծ հեղափոխության ընթացքում հաստատվեցին այնպիսի կարգեր, որոնց հետևանքը եղավ ամբողջ ռազմաճակատի քայքայումը և ռուսական զորքերի Անդրկովկասից հեռանալը: Իրենց ճակատագրին մատնեվլով, Վրաստանը և ողջ Անդրկովկասը, ձեռնարկեցին սեփական բախտի տնօրինությանը և ստեղծեցին համապատասխան օրգաններ: Բայց (անընթեռնելի) հետևանքը եղավ Անդրկովկասյան ժողովուրդների միության խախտումը և նրա քաղաքական ամբողջության խորտակումը: Վրաց ժողովրդի ներկա դրությունը հրամայական կերպով թելադրում է Վրաստանին, ստեղծել հասարակական, պետական կազմակերպություն՝ ստրկացումից ազատվելու և ազատ զարգացման ամուր հիմքեր հաստատելու համար: Համաձայն այդ դրության, Վրաստանի Ազգային Խորհուրդը՝ ընտրված 1917 թ. նոյեմբերի 12-ին վրաց ազգային ժողովի կողմից, հայտարարում է ի գիտություն համայն ժողովրդի, որ այսուհետև վրաց ժողովուրդը հանդիսանում է սուվերեն իրավունքների կրող: Վրաստանը դառնում է անկախ պետություն: Պետական կազմակերպության ձևը՝ դեմոկրատական հանրապետությունն է, միջազգային ընդհարումների դեպքում Վրաստանը չեզոք է: Վրացական դեմոկրատական հանրապետությունը ձգտում է բարի հարևանական հարաբերություններ հաստատել բոլոր ժողովուրդների և պետութիւնների հետ: Վրացական դեմոկրատական հանարապետությունը իր սահմաններում, բոլոր քաղաքացիների համար երաշխավորում է քաղաքացիական և քաղաքական ազատություն, առանց խտրության՝ ազգության, դավանանքի, սոցիալական դրության և սեռի: Վրացական դեմոկրատական հանարապետությունը իր տերիտորիայի վրա ապրող բոլոր ժողովուրդներին ազատ զարգացման լայն իրավունքներ է ընձեռնում: Մինչև սահմանադիր ժողով հրավիրելը, Վրաստանի կառավարության գլուխ է կանգնում Ազգային Խորհուրդը, որին մասնակցելու են փոքրաթիվ ազգությունների ներկայացուցիչները և ժամանակավոր կառավարությունը։ Նրանք պատասխանատու են Ազգային Խորհրդի առաջ:
ԶԱՆԳ թերթ, ՀՅԴ օրգան, թիվ 38, ուրբաթ, 31 մայիսի, 1918
http://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Zang-1917/1918/1918(38).pdf
Լուսանկարում՝ Երևանը մեկ դար առաջ
