Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը վերահրատարակել է Հայաստանի Հանրապետության երկրորդ վարչապետ և առաջին արտգործնախարար Ալեքսանդր Խատիսյանի “Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը” կոթողային աշխատությունը: Հայաստանի Հանրապետության շրջանում դժվար է նշել մեկ այլ հայ պաշտոնյայի, պետական գործչի, ով այնքան շատ ներկա եղած լինի հայ ժողովրդի համար ճակատագրական քննարկումների, բանակցած ու ստորագրած լինի այնքան կարևոր փաստաթղթեր:
ԱՆԻ կենտրոնը այս արժեքավոր հատորը վերածելով արևելահայերնի և աբեղյանական ուղղագրության՝ առաջին անգամ այն 2018-ին հրատարակել է Հայաստանում: Այս հրապարակումներում վերնագրերը դնում է ԱՆԻ կենտրոնը։
_______________________________
Տասնմեկերորդ գլուխ
1920թ գարունը և մայիսյան ապստամբությունը
նախորդ մասը կարդալ այստեղ
Այս նամակը ես գրել եմ ճիշտ 10 տարի առաջ։ Այսօր կրկին անգամ կարդալով այն, ես մի տեսակ հուզում եմ ապրում։ Այսօր ես գրեթե ոչինչ չպիտի ուզենայի փոխել իմ այն ժամանակվա մտքերում ու ենթադրություններում։ Այն բոլորը, ինչ որ ինձ այն ժամանակ անհանգստացնում էր, արդարացավ՝ քեմալականների ուժեղացումը, բոլշևիկների առաջխաղացումը և նրանց զինվորական ուժերով հետ մղելու անկարելիությունը և շփումները Ադրբեջանի հետ։ Ահա թե որտեղ էին մեր իսկական վտանգները։ Եվ հենց դրանք էլ թափվեցին Հայաստանի գլխին։
Պետության ներսում ամեն ինչ ամրանում էր։ Եվ եթե այսօր մեր քննադատները մեղադրում են Հայաստանի այն ժամանակվա ղեկավարներին և քաղաքքական գործիչներին այն բանի մեջ , որ նրանք չկարողացան պահել Հայաստանի անկախությունը, թող աչքի առջև բերեն այն առարկայական պայմանները, որոնում Հայաստանի պետական կյանքն էր։
Միակ հարցը, որ ես բացորոշ կերպով դնում եմ ին առջև, սա է՝ հանրավոր է՞ր արդյոք քեմալականների և բոլշևիկների հետ մի համաձայնություն, որ ապահովեր Հայաստանի անվրդով գոյությունը իբրև անկախ և ռամկավար պետություն։ Կարելի է՞ր արդյոք ընտրել այդ ուժերից մեկը՝ մյուսին հետ մղելու համար։
Ես կարծում եմ, որ Շանթի պատվիրակության Մոսկվա ուղարկվելը և հետագա բանակցությունները Լեգրանի հետ Թիֆլիսում և Երևանում տվեցին այն բոլորը, ինչ որ կարելի էր ստանալ բոլշևիկներից։ Բայց չէ՞ որ այդ համաձայնությունները անկարող եղան կանգնեցնել բոլշևիկների ձգտումները՝ ձեռք մեկնել քեմալականներին եվրոպական պետությունների դեմ մեկ ընդհանուր ճակատ ստեղծելու համար։ Ի՞նչը պետք է նրանց կանգնեցներ․ սե՞րը դեպի հայերը, համակրա՞նքը դեպի Հայաստանի ռամկավար կարգերը։ Բայց չէ՞ որ այդ բոլորը ցնորքներ են, որոնք բոլշևիկների մտայնության հետ շփվելուն պես օդն են ցնդում։ Նրանք պատրաստ են իրենց գաղափարի հաղթանակի համար զոհել դասակարգ և ժողովուրդ, ինչպես այդ մասին պարզ հայտարարում էին խոսակցությունների ժամանակ այն դեպքերում, երբ կարիք չկար քաղաքականություն և փրկիչների դեր խաղալ։
Միամիտները միայն չեն հասկանում մինչև այսօր էլ․ Վրաստանի օրինակը՝ դրա ապացույց։ Եթե դեռ Ադրբեջանում կային բոլշևիկյան կողմնորոշման տեսաբաններ, ինչպես Հաջինսկին կամ դոկտոր Կարաբեկովը, որոնք տարված էին բոլշևիկ-քեմալական համերաշխությամբ, չէ՞ որ Վրաստանը, որ ուներ ստորագրված դաշնագիր, ուղղակի ուժով դրավվեց և ենթարկվեց խորհրդայնացման։
Իսկ համաձայնությո՞ւնը քեմալականների հետ։ Մենք շատ ենք խոսել նրանց մտայնության մասին։ Նրանք ընդունում էին Հայաստանը թույլ, նիհար, 20-30 հազար քառակուսի կիլոմետր սահմաններով, առանց նավահանգստի՝ չորս կողմից սեղմված։ Բայց, այնուամենայնիվ, հենց ժամանակ շահելու համար և հնարավոր դասավորությունների տեսակետից, թուրք գործիչների հետ խոսակցությունները իր ժամանակին կարող էին օգտակար լինել և այդպիսի խոսակցությունների համար ոչ բոլոր հնարավորությունները օգտագործվեցին։
Ես դիտմամբ կանգ առա այս նախնական խորհրդակցությունների վրա, որովհետև նրանց վրա էր հենվում բոլշևիկյան գաղտնի քարոզչությունը զորքերի և ազգաբնակչության շրջանում։ Մյուս կողմից, շարունակվում էր մութ ագիտացիա Հայաստանի մահմեդական ազգաբնակչության մեջ։
Ցույց տալու համար բազմաթիվ օրինակներից մեկը, թե ինչպես ադրբեջանական կառավարությունը ուղղակի ուժ էր տալիս Հայաստանի կառավարությանը չենթարկվող շրջանակներում տարածվող խռովություններին, բերում եմ մի ցայտուն օրինակ, որ դարձավ դատական քննության առարկա, որի ժամանակ ես էլ դուրս եկա իբրև վկա։
Ապացուցված էր, որ Ադրբեջանի ներկայացուցիչ Խան Թեքինսկին, Ադրբեջանի դրոշակի հովանու տակ իր պաշտոնատան ստորին ծառայողների միջոցով ըմբոստացած շրջան էր ուղարկել 200 հազար ռուբլի։ Ծառայողները ճանապարհը կորցրել էին և ընկել կառավարական պահակախմբի տուն։ Հարցաքննության ընթացքում նրանք տվել էին կասկածելի և շփոթված ցուցմունքներ և վերջում խոստովանել, որ Զանգիբասարի շրջանի ապստամբած գյուղացիներին բաժանելու համար տանում էին 200 հազար ռուբլի։
Մյուս կողմից հաստատվեց, որ Ադրբեջանի կառավարության հատուկ սուրհանդակը Շարուրի շրջանի ապստամբած գյուղացիներին տարել էր 5 միլիոն ռուբլի։ Այսպիսով, դրսից սնունդ ստացող խռովությունը ոչ միայն հուզում էր ազգաբնակչության մտքերը, այլև ստեղծում էր այնպիսի համոզմունք, որ ապստամբության պարագայում նրանց համար ապահովված էր արտաքին օգնությունը։
Մի կողմից Թուրքիան 1920թ․ սկզբում սպաներ ու զինվորներ էր ուղարկում՝ չեթեներ կազմակերպելու համար, մյուս կողմից՝ Ադրբեջանը դրամ էր ուղարկում։
Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը իր խուզարկու մարմինների միջոցով ամեն օր տեղեկություններ էր ստանում այս կամ այն շրջանում տեղի ունեցող պատրաստությունների մասին։ Երևանին կից Զանգիբասարի շրջանում մահմեդական գյուղացիները պատրաստում էին խրամատներ, քանդում հորեր, տեղավորում գնդացիրներ։ Եթե Ադրբեջանը և Թուրքիան ուրիշ քաղաքականութայն հետևեին, համարձակ կարելի է ասել, որ այդ գյուղացիները կլինեին Հայաստանի ամենաօրինապահ քաղաքացիները, ինչպես օրինապահ քաղաքացիներ էին մահմեդականները շատ ուրիշ շրջաններում, որտեղ համեմատաբար քիչ էր ազդել դրսի քարոզչությունը։
Այս քարոզչությունը և մերթ մեկ, մերթ ուրիշ տեղ բռնկվող անկարգությունները հոգնեցնում էին զինվորական մասերին և հասարակական կարծիքը։ Ավելին կասեմ՝ եղան դեպքեր ինքնադատաստանի, սպանությունների մեծ ճանապարհի վրա, հարձակումներ առանձին գյուղերի վրա, դեպքեր, որոնք հասարակական կարծիքի կողմից ընդունվում էին իբրև ինքնապաշտպանության կամ նախազգուշության միջոցներ։
Անկասկած, այդպիսի կարծիքները պետք է վնասեին պատական հասկացողությանը, բայց կռվել այդ երևույթի դեմ վերոհիշյալ պայմաններում, շատ դժվար էր։ Շատերի գիտակցության մեջ բարձրագույն պետական շահերը հրամայականորեն պահանջում էին ամեն կերպ ապահովել հաղորդակցության ազատությունը մեծ ճանապարհներով, որոնք գտնվում էին մշտական սպառնալիքի տակլ մահմեդականների կողմից և որոնք բնակվում էին կարևորագույն կետերի մոտ, ինչպես, օրինակ, Ուլուխանլու կայարանը, Կարսի ու Ալեքսանդրապոլի միջև գտնված կայարանները, Դավալու և Արազդայանի մոտ եղած կայարանները։
Մյուս կողմից, Հայաստանի կատարյալ անկախության գաղափարը, իբրև առանձին պետության, Ռուսաստանից քաղաքականապես անջատված, հմայք և գրավչություն չէր գտնում այն շրջաններում, որոնք դաշնության գաղափարը համարում էին ավելի համապատասխան հայ ժողովրդի շահերի տեսակետից։
Նրանք գտնում էին, որ հայ ժողովուրդը ընդունել է անկախության գաղափարը միայն պատահական և անցողակի հանգամանքներում և որ այդ գաղափարը հայ ժողովրդի հիմնական շահերից չէր թելադրված։
Այդ բոլոր կարծիքները կառավարությունը համարում էր վնասակար և հակապետական ու նրանց դեմ կռվում էր իր ձեռքի տակ եղած բոլոր միջոցներով։
Շատերը չարամիտ և գրգռիչ նպատակներով դիտմամբ շփոթում էին կառավարություն և կուսակցություն հասկացողությունները և ձգտում էին ժողովրդին հանել կառավարության և կուսակցության դեմ։
Այս առթիվ պետք է ասել, որ Դաշնակցության ազդեցիկ անդամները զբաղված էին կենտրոնի պետական աշխատանքով․ նրանք կամ մտել էին կառավարության կամ կամ խորհրդարանի անդամներ էին և, այսպիսով, գավառը հաճախ զրկված էր կուսակցության ականավոր գործիչների հետ շփվելու բարիքից։ Եթե նկատի ունենանք այն պարագան, որ գործող ընտրական օրենքի համաձայն խորհրդարանի անդամները ընտրվում էին ոչ թե առանձին շրջաններում, այլ ամբողջ Հայաստանի մեկ ընտրական ցուցակով, միանգամայն պարզ է դառնում, որ ազգաբնակչությունը շատ քիչ հաղորդակցություն ուներ իր ներկայացուցիչների հետ և քիչ էր տեսնում նրանց։
Սա գիտակցում էին նաև իրենք՝ խորհրդարանի անդամները։ 1920թ․, տեսնելով, որ ժողովուրդը հետաքրքրվում է նաև իր փոքրիկ, ավելի տեղական նշանակություն ունեցող խնդիրներով, խորհրդարանի անդամները Հայաստանի շրջանները բաժանեցին իրար մեջ և սկսեցին ավելի հետաքրքրվել այն խնդիրներով, որոնք զբաղեցնում էին այդ շրջանները։
Ազգաբնակչության հետ շփվելու մյուս միջոցն էր հատուկ խորհրդարանական հանձնախմբեր ուղարկելը կարևորագույն դեպքերին՝ տեղի վրա քննություն կատարելու համար։ Հանձնախմբերը գնում էին շրջանները և ծանոթանում Հայաստանի քաղաքացիների կարիքներին և հայացքներին։
Առանձնապես աչքի ընկնող թերությունների դեմ կռվելու համար ստեղծվեց հատուկ դատարան՝ լայն իրավասություններով։
