451 թ. Քաղկեդոնի Տիեզերաժողովը, Եկեղեցու պատմության կարևորագույն հանգրվաններից մեկը լինելով, թեպետ դարեր շարունակ էական տեղ է զբաղեցրել հայ մատենագրության էջերին, այդուհանդերձ, ժողովին վերաբերող խնդիրներն առ այսօր ճշգրտման ու լուսաբանման կարիքն ունեն: Դրանցից մեկն է հայոց մասնակցության հարցը Տիեզերաժողովին: Ավանդական տեսակետի համաձայն` հայերը Տիեզերաժողովին չեն մասնակցել, սակայն հարցի քննությունն ստիպում է վերանայել այդ կտրուկ մոտեցումը:
Նախ` հակիրճ անդրադառնանք առաջին երեք Տիեզերաժողովներին հայոց մասնակցության խնդրին:
451 թ. Քաղկեդոնի Տիեզերաժողովը, Եկեղեցու պատմության կարևորագույն հանգրվաններից մեկը լինելով, թեպետ դարեր շարունակ էական տեղ է զբաղեցրել հայ մատենագրության էջերին, այդուհանդերձ, ժողովին վերաբերող խնդիրներն առ այսօր ճշգրտման ու լուսաբանման կարիքն ունեն: Դրանցից մեկն է հայոց մասնակցության հարցը Տիեզերաժողովին: Ավանդական տեսակետի համաձայն` հայերը Տիեզերաժողովին չեն մասնակցել, սակայն հարցի քննությունն ստիպում է վերանայել այդ կտրուկ մոտեցումը:
Նախ` հակիրճ անդրադառնանք առաջին երեք Տիեզերաժողովներին հայոց մասնակցության խնդրին:
Առաջին Տիեզերաժողովը տեղի ունեցավ 325 թ. փոքրասիական Բյութանիա նահանգի Նիկիա քաղաքում: Հայկական աղբյուրների համաձայն` Տիեզերաժողովին մասնակցել է սբ. Գրիգոր Լուսավորչի որդին` Արիստակեսը (325-333 թթ.), մինչդեռ բյուզանդական աղբյուրները Մեծ Հայքից Նիկիա ժամանած երեք եպիսկոպոսների գիտեն` ,Հայաստանի Արիստարքեսինե, Դիոսպոնտոսի (՞) Ակրիտասին և Ծոփքի Արսափիոսին (Արսափկիոսին):
Ըստ Մաղաքիա արք. Օրմանյանի` ,Արիստակեսե («Արիստարքես») և «Արսափիոս» անունները, տարբերակվել են գրչագրական աղավաղման պատճառով, իրականում խոսքը միևնույն անձի մասին է: Այս կարծիքը հավանական է դառնում, երբ նկատի ենք ունենում այն, որ սբ. Արիստակեսը մինչև իր հորը կաթողիկոսական աթոռին հաջորդելն, ըստ երևույթին եղել է Ծոփքի եպիսկոպոսը: Մյուս կողմից, եթե հաշվի առնենք այն, որ աղբյուրները գիտեն երկու Ծոփքեր` Մեծ և Փոքր (Շահունյաց), ապա հավանական է դառնում այն, որ խոսքը տարբեր գավառներում հովված երկու տարբեր անձանց մասին է:
Ինչ վերաբերում է Ակրիտաս եպիսկոպոսին, ապա նրա ինքնությունը պարզ չէ: Հայագիտության մեջ սոսկ ենթադրություն է արվել, թե սա Տարոնի առաջնորդ սբ. Դանիել Ասորին է, սակայն առանց լուրջ հիմնավորման: Ավելի հավանական է, որ «Ակրիտասը» «Արիստակեսի» մի տարբերակն է` ձեռագրական սխալմունքի պատճառով առանձին անձ դարձած: Դրա օգտին է խոսում նաև «Դիոսպոնտոսի» թյուր կցումը եպիսկոպոսի անվանը:
Բացի այս երեքից, ըստ բյուզանդական աղբյուրների` Նիկիո Տիեզերաժողովի մասնակիցների թվում էին Փոքր Հայքից` Սեբաստիո Եվլալիոս և Սատաղի Եվիթիոս, ինչպես նաև` «Միջագետք» նահանգից` Նիսիբիի (Մծբնա) Հակոբ, Ամիդի Սիմեոն և Մարտիրուպոլսի (Տիգրանակերտի) Մարութա եպիսկոպոսները:
381 թ. Մեծն Թեոդոս կայսեր (379-395 թթ.) և Անտիոքի պատրիարք սբ. Մելետիոսի (361-381 թթ., ծագումով` Փոքր Հայքից) ջանքերով Կոստանդնուպոլսում գումարվում է մի ժողով, որը դատապարտում է կայսրությունը խռովող հերետիկոսությունները` վավերացնելով Նիկիայի` որպես Տիեզերաժողովի վարդապետությունը: 381 թ. Կոստանդնուպոլսի այս «մեծ ժողովի» 150 մասնակիցների թվում էին Մելիտենեի Օտրիոս և Արաբիսոսի Օտրիոս եպիսկոպոսները, ինչպես նաև Ամիդի Մարաս եպիսկոպոսը:
431 թ. Եփեսոսում գումարված նոր Տիեզերաժողովի շուրջ 200 մասնակիցների թվում էին Փոքր Հայքի Մելիտենեի Ակակ եպիսկոպոսը, և Արկայի նույնանուն առաջնորդը:
Այսպիսով, առաջին երեք Տիեզերաժողովներին հայոց մասնակցության հարցը զննելով, տեսնում ենք, որ դրանցում ներկա են եղել եպիսկոպոսներ Փոքր Հայքից, Ծոփքից, Հայոց Միջագետքից: Վերոնշայալ հայկական տարածքների ներկայությունը Տիեզերաժողովներին մեզ ստիպում է անդրադառնալ դրանց քաղաքական և եկեղեցական դրությանը IV-V դդ.
Հայտնի է, որ Փոքր Հայքը հայ ժողովրդի կարևորագույն օրրաներից է և պատմական Հայաստանի անքակտելի մասը: Ք. ա. I դ. Փոքր Հայքն անցավ Պոնտոսին, ապա` Հռոմեական կայսրությանը և կցվեց Կապադովկիային: Ք. հ. III դ. վերջում այն դարձավ առանձին նահանգ, իսկ Թեոդոս Մեծ կայսրն այս երկրամասը բաժանեց «Առաջին» և «Երկրորդ» Հայքերի` համապատասխանաբար` Սեբաստիա և Մելիտենե (այժմ` Մալաթիա) մայրաքաղաքներով:
Քրիստոնեությունը Փոքր Հայքում տարածվել էր բավականին վաղ, և երկրամասում արդեն III դ. ծավալվել էին հալածանքներ քրիստոնյաների դեմ: Որպես քրիստոնեական կենտրոններ այդ ժամանակ հայտնի էին Սեբաստիան և Մելիտենեն: Ագաթանգեղոսի մի վկայության համաձայն` սբ. Գրիգոր Լուսավորիչը, Կեսարիայից ձեռնադրված վերադառնալիս իր հետ Սեբաստիայից Մեծ Հայք է բերել բազմաթիվ կրոնավորների:
372 թ. Փոքր Հայքի եկեղեցական իրավիճակի կարգավորմանն իր գործուն մասնակցությունն է բերում հարևան Կապադովկիայի արքեպիսկոպոս սբ. Բարսեղ Կեսարացին (330-379 թթ), որը շրջում է երկրում և թափուր աթոռներին եպիսկոպոսներ ձեռնադրում, ընդ որում մեծն հայրապետի հատուկ հոգսն էր այն, որ երկրամասի հովիվները լինեն հայ ժողովրդի լեզվին ու սովորություններին տեղյակ անձինք:
Հակառակ հայագիտության մեջ տարածված այն կարծիքի, թե Սեբաստիայի և Մելիտենեի աթոռները ենթարկվել են Կեսարիային, բյուզանդական աղբյուրերից երևում է, որ իրականում դրանք երկու անկախ մետրոպոլիտություններ են եղել` 451 թվականից սկսյալ ենթակա անմիջաբար Կոստանդնուպոլսի պատրիարքությանը: V դ. դրությամբ Սեբաստիայի մետրոպոլիտության կազմի մեջ էին մտնում Նիկոպոլսի, Կոլոնիայի, Սատաղի, Սեբաստուպոլսի և Բերիսսայի, իսկ Մելիտենեի մետրոպոլիտության մեջ` Արկայի, Արաբիսոսի, Կուկուզի, Կոմանայի, Արիարաթիայի եպիսկոպոսությունները:
Մեծ Հայքի ամենահին քրիստոնեական տարածաշրջաններից էր Ծոփքը և դրանից հարավ ընկած տարածքները` Ամիդ (այժմ` Դիարբեքիր) և Մարտիրոսուպոլիս (Տիգրանակերտ) քաղաքներով: Մեծ Հայքի հարավ-արևմտյան շրջաններում հայերի հետ կար նաև ասորի բնաչկություն, ինչի պատճառով էլ աղբյուրներում այս տարածնքերը և վերոնշյալ քաղաքները փոխնիփոխ հայկական և ասորական են համարվում, թեպետ քաղաքականապես ենթակա էին Արշակունյաց տերությանը: Եկեղացական առումով Ծոփքը ենթակա էր Վաղարշապատի կաթողիկոսությանը: Վերջինիս հետ հավանաբար որոշակի կապեր ուներ նաև Ամիդը: Համենայն դեպս Ագաթանգեղոսն ու Լուսավորչի հունարեն վարքը (VI դ.) Ամիդի տարածաշրջանը սբ. Գրիգորի քարոզչության տարածք են համարում:
387 թ. Մեծ Հայքի բաժանումից հետո նշյալ տարածքներն անցան Արևելահռոմեական կայսրությանը: Միանշանակ դժվար է ասել, թե քաղաքական այդ բաժանումն ինչ ազդեցություն ունեցավ կայսրությանն անցած հայկական տարածքների եկեղեցական նվիրապետության վրա. հայտնի է, որ բյուզանդական Հայաստանի վրա Վաղարշապատի կաթողիկոսության իրավասությունը չէր տարածվում, բայց միևնույն ժամանակ աղբյուրերը թույլ են տալիս պնդելու, որ պարսկա-բյուզանդական սահմանն անանցանելի չէր, և հայության երկու` բյուզանդահպատակ ու պարսկահպատակ հատվածների միջև քաղաքական, եկեղեցական ու մշակութային աշխույժ կապերը պահպանվում էին:
Արդ, գալով 451 թ. Կոստանդնուպոլսի Քաղկեդոն արվարձանում հրավիրված չորրորդ Տիեզերաժողով, տեսնում ենք, որ դրան մասնակցել են եպիսկոպոսներ վերը քննված հայկական տարածքներից:
Այսպես, Փոքր Հայքից ժողովական հայրերից էին Սեբաստիո մետրոպոլիտ Հովհաննեսն իրեն ենթակա եպիսկոպոսների` Հովհաննես Նիկոպոլսեցու, Կեկրոպիոս Սեբաստուպոլսեցու և Անատոլիոս Սատաղեցու հետ: Մելիտենեի Կոստանդին մետրոպոլիտը Քաղկեդոն էր ժամանել Արիարաթիայի Ակակ, Կուկուզի Դոմնոս, Արաբիսոսի Ադոլիոս, Արկայի Հովհաննես և Կոմանայի Հերակլ եպիսկոպոսների հետ:
Թեմակալ առաջնորդները Տիեզերաժողով էին ժամանել իրենց ուղեկցող հոգևորականաց դասով. չորրորդ Տիեզերաժողովի արձանագրություններում առկա են արաբիսոսցի Ադելֆիոս քորեպիսկոպոսի և Ղուկիոս քահանայի, Եվֆրոն (Եվֆրոսին) Կուկուզեցի և Օտրիոս Արկացի քահանաների, ինչպես նաև սատաղեցի Դորոթեոս քահանայի ստորագրությունները: Ի միջի այլոց` ծննունդով մելիտենեցի էր ժողովի մասնակից, Պաղեստինի Համնիա քաղաքի եպիսկոպոս Ստեփանոսը, որը վանականության հիմնադիր աբբաներից մեկի` նույնպես մելիտենեցի սբ. Եվթիմիոս Մեծի (378-473 թթ.) աշակերտն էր:
Ժողովական հայրերի մեջ էր Ամիդի Սիմեոն մետրոպոլիտը` իրեն ենթակա Մարտիրոսուպոլսի Զեվեննոս (Զավեն), Ծոփքի Նոյ, Անձիտի Մարաս, Մարոնուպոլսի Եվսեբիոս, Վաղարշակուպոլսի (Անգեղի) Կայումաս, ոմն Տիրիկ (հունարենում` «Սիրիկիոս») եպիսկոպոսների և Պետրոս քահանայի հետ: Ն. Ադոնցի կարծիքով` վերոնշյալ «Մարոնուպոլիսն» ու «Վաղարշակուպոլիսը» ձեռագրային աղավաղման պատճառով տեղանուններ դարձած անձնանուններ են: Այդ պարագային «Վեցերորդ Միջագետք» նահանգից Տիեզերաժողովին մասնակցած եպիսկոպոսներին կավելանան ևս երկուսը` Մարոնն ու Վաղարշակը:
Ուշագրավ է այն, որ Քաղկեդոնի Տիեզերաժողովին Մեծ Հայքից մասնակցել է նաև Թեոդոսուպոլսի (այժմ` Էրզրում) Մանասե եպիսկոպոսը, որն այսպիսով պատմությանը հայտնի Կարնո առաջին եպիսկոպոսն է: 387 թ. Հայաստանի բաժանման գիծը, ինչպես հայտնի է, հյուսիսից հարավ իջնում էր Կարինից մինչև Մծբին, ընդ որում Կարինը դառնում էր բյուզանդահպատակ Մեծ Հայքի կարևորագույն քաղաքներից մեկը: Դրանից հետո` 421 թ. Թեոդոս Փոքր կայսեր (408-450 թթ.) հրամանով քաղաքն ամրացվում ու վերակառուցվում է` կայսեր իսկ պատվին վերանվանվելով «Թեոդոսուպոլիս»: Հավանաբար, հենց այս ժամանակներում է Թեոդոսուպոլիսը դառնում եպիսկոպոսանիստ կենտրոն, ըստ երևույթին նաև` բյուզանդական Հայաստանի գլխավոր աթոռը: Պատահական չէ, որ քիչ ավելի ուշ Թեոդուսուպոլսի աթոռին առաքելական ծագում պիտի վերագրվեր` նրանում Ավետարանի քարոզչությունը կապելով սբ. Բարդուղիմեոս առաքյալի անվան հետ: Ինքնին խոսուն է Թեոդոսուպոլիս-Կարինի առաջնորդի ներկայությունը չորրորդ Տիեզերաժողովում:
Քաղկեդոնի տիեզերաժողովին հրավիրվա՞ծ էին արդյոք Վաղարշապատի կաթողիկոսության ներկայացուցիչները. ահա մի հարց, որ նույնպես կարոտ է պատասխանի: Նախ` հրավիրվա՞ծ էին արդյոք նրանք նախորդ երկու` Կոստանդնուպոլսո և Եփեսոսի տիեզերաժողովներին:
Պետք է ասել, որ Կոստանդնուպոլսի ժողովը, ինչպես որ դա ապացուցում են արդի հետազոտությունները, իսկզբանե հրավիրված չէր որպես տիեզերական, դրանով է բացատրվում թե՛ ժողովի համեմատաբար սակավամարդ լինելը, թե՛ սահմանափակ ներկայացուցչությունը. ժողովին ներկա էին միայն Փոքր Ասիայի, Պոնտոսի և Թրակիայի (Բալկաններ) եպիսկոպոսները: Հետևաբար, քանի որ ժողովը հրավիրված չէր որպես տիեզերական, հայոց հրավիրված կամ չհրավիրված լինելու հարցն ընկնում է ինքնըստինքյան:
Եփեսոսի ժողովի կազմը որոշվում էր Թեոդոս Փոքր կայսեր հրովարտակով, համաձայն որի` յուրաքանչյուր մետրոպոլիտական շրջանից ժողովին պիտի մասնակցեր երեք ներկայացուցիչ: Այդ կարգն իրականում չպահվեց, և պատահական չէ, որ Եփեսոսում հայկական տարածքներից ոչ մի մասնակից չկար, բացի Ակակ Մելիտենեցուց և իրեն ենթակա Արկայի եպիսկոպոսից: Ակակի ներկայությունը բացատրվում է թերևս լոկ նրանով, որ Մելիտենեի առաջնորդը սբ. Կյուրեղի ամենաեռանդուն պաշտպաններից էր: Կազմակերպչական առումով Եփեսոսի ժողովը շատ խոցելի ընթացք ունեցավ և այդ էր հիմնական պատճառը, որ ժողովից հետո դրա տիեզերական հանգամանքի ճանաչումը առկախ մնաց…
449 թ. նույն Եփեսոսում հրավիրվեց նոր տիեզերաժողով` Ալեքսանդրիայի Դիոսկորոս պատրիարքի նախագահությամբ, սակայն ժողովի ժամանակ գործադրված բռնության դեպքերի պատճառով այն պատմության մեջ մտավ «ավազակաժողով» հորջորջումով: Այս ամենը հաշվի առնելով` Քաղկեդոնի ժողովը հրավիրելիս պետությունը շատ լուրջ վերաբերվեց հենց կազմակերպչական կողմին: Ի դեպ` ժողովի նախագահությունը հանձնվեց Հռոմի պապի ներկայացուցիչներին ու Կոստանդնուպոլսի Անատոլ պատրիարքին, սակայն նիստերը վարում էին կայսերական ներկայացուցիչները` «իշխանները», թեպետև առանց քվեարկման իրավունքի: Դրանց թվում էր կայսեր սենեկապետ, դատավոր և սենատոր Արտաշես Մամիկոնյանը:
Քաղկեդոնի տիեզերաժողովի խիստ կազմակերպված լինելու շնորհիվ է, որ ժողովն ունեցավ այդքան շատ մասնակիցներ` ավանդական թվով` մոտավորապես 630 ժողովականներ. յոթ տիեզերաժողովների մեջ Քաղկեդոնի ժողովն ամենամարդաշատն է. Կայսերական հրովարտակը, որով հրավիրվում էր Տիեզերաժողովը, պատվիրում էր մետրոպոլիտներին ժողովին ներկայանալ ցանկացած թվով եպիսկոպոսներով, միայն թե նրանք բավականաչափ հմուտ լինեին աստվածաբանության մեջ:
Ահա այս ամենի տրամաբանությամբ հավանական է դառնում, որ Հայաստանի պարսկական հատվածից հայեր ևս հրավիրված լինեին: Կոստանդնուպոլսո սբ. Փոտ պատրիարքը (858-867, 877-886 թթ., մոր կողմից հայազգի), Քաղկեդոնի Տիեզերաժողովի մասին խոսելով, տեղեկացնում է. «Եւ Հայք վտանգեալք ի հինից Պարսից, ոչ զաւրեցին եւ պարապեցան գալ ի Ժողովն. Վասն այնորիկ ոչ եհաս պատճառ Ժողովոյն ի Հայք հաւաստեաւ: Բայց հակառակութիւն վասն Ժողովոյն ի Հայք ինչ ոչ գոյր. այլ ամենեքեան ընդունէին զԺողովն մինչեւ ի ժողովն Դունայ…» («Եվ հայերը` ավազակ պարսիկներից վտանգված, չկարողացան ու ժամանակ չունեցան` Ժողովին գալու: Դրա համար էլ Ժողովի հանգամանքը հավաստյավ չհասավ Հայաստան, բայց Հայաստանում Ժողովի վերաբերյալ որևէ հակառակաություն չկար, այլ բոլորն ընդունում էին Ժողովը մինչև Դվինի ժողովը…»): Պատրիարքի տեղեկությունն իհարկե ճշգրիտ է, քանի որ Տիեզերաժողովի հրավիրման հրովարտակը դուրս եկավ 451 թ. մայիսի 17-ին, Տիեզերաժողովն իր աշխատանքներն սկսեց հոկտեմբերի 8-ին, մինչ նույն թվականի մայիսի 26-ին տեղի ունեցած Ավարայրի ճակատամարտից հետո Հայաստանյայց Եկեղեցու ղեկավարները` սբ. Հովսեփ կաթողիկոսի (437-452 թթ.) գլխավորությամբ ձերբակալվել էին և Պարսկաստան տարվել: Փոտ հայրապետի խոսքից երևում է, որ պարսկահպատակ հայերի` Տիեզերաժողովին չժամանելու պատճառը եղել է երկրի անբարենպաստ վիճակը և ոչ թե չհրավիրված լինելը, այլ կերպ ասած` հայերը հրավիրված եղել են, սակայն չեն կարողացել Տիեզերաժողովին մասնակցել` պարսիկներից վտանգված լինելու պատճառով:
Քաղկեդոնի տիեզերաժողովը երկու կարևորագույն խնդիր լուծեց: Նախ` տիեզերական հռչակեց 381 թ. Կոստանդնուպոլսի և 431 թ. Եփեսոսի ժողովները, որոնք դրանից հետո համարվեցին համապատասխանաբար` երկրորդ և երրորդ Տիեզերաժողովները: Եվ ապա` Քաղկեդոնի ժողովական հայրերը մշակեցին ու հրապարակեցին քրիստոսաբանական սահմանը, որով մերժվեցին Եվտիքեսի և Նեստորի մոլորությունները: Ստորև բերում ենք այդ սահմանի մեր աշխարհաբար թարգմանությունը` կատարված հունարեն բնագրից.
«Արդ, սբ. Հայրերին հետևելով, բոլորս միաբան ուսուցանում ենք խոստովանել մեկ և նույն Որդուն` մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսին, Որ նույն Ինքը կատարյալ է Աստվածությամբ և նույն Ինքը կատարյալ է մարդկությամբ, ճշմարտապես Աստված է և նույն ինքը ճշմարտապես մարդ` բանական հոգով ու մարմնով: Ըստ Աստվածության համագոյ է Հորը և նույն Ինքն ըստ մարդկության համագոյ է մեզ. Ըստ ամենայնի նման է մեզ` բացի մեղքից: Որ հավիտյաններից առաջ Հորից ծնվել է ըստ Աստվածության և նույն Ինքը վերջին օրերին մեզ և մեր փրկության համար Աստվածածին կույս Մարիամից [ծնվել է] ըստ մարդկության: Մեկ և նույն Քրիստոսը` Տեր Որդին Միածին, որ երկու բնությունների մեջ իմացվում է անշփոթաբար, անփոփոխաբար, անբաժանապես և անանջատապես: Բնությունների տարբերությունը միության պատճառով բնավ չի վերանում, այլ յուրաքանչյուր բնության հատկությունն առավել պահպանվում է և մեկ Դեմքի ու մեկ Անձի մեջ միավորվում: Որ երկու դեմքերի չի մասնատվում կամ բաժանվում, այլ մեկ և նույն Որդին միածին` Բանն Աստված Տեր Հիսուս Քրիստոսը, ինչպես որ ի վերուստ մարգարեները Նրա մասին, և Ինքը` Հիսուս Քրիստոսը մեզ խրատեց և Հայրերի հանգանակը մեզ ավանդեց»:
Հիմնական մատենագրություն
Ագաթանգեղայ Պատմութիւն հայոց: Աշխ. Գ. Տէր-Մկրտչեան եւ Ստ. Մալխասեանց, Տփղիս, 1909:
Ադոնց Ն., Հայաստանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում, Եր., 1987:
Բարթիկյան, Հ. Մ., Առաջին Մամիկոնյանները բյուզանդական արքունիքում, Պատմա-բանասիրական հանդես, 1986, 3 :
Բարթիկյան Հ., «Narratio de rebus Armeniae», հունարեն թարգմանությամբ մեզ հասած մի հայ-քաղկեդոնական սկզբնաղբյուր, ԲՄ, 6 (1962):
Թուղթ Փոտայ պատրիարքի առ Զաքարիա կաթողիկոս Հայոց Մեծաց,Հանդէս ամսօրեայ,1968,թիվ 1-3:
Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց: Քնն. բն. և ներած. Մ. Աբեղեանի եւ Ս. Յարութիւնեանի, Տփղիս, 1913:
Պապանդրեու Դամասկինոս վրա (Միտրոպոլիտ Շվեյցարիայի), Հայ Եկեղեցու հիմնադրումը և կազմավորումը մինչև Դ Տիեզերական ժողովը : Հուն. Թարգմ. Եզնիկ ծ. Վրդ. Պետրոսյանը, Ս. Էջմիածին, 1997:
Օրմանեան Մաղաքիա արք., Ազգապատում, հ. Ա, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 2001:
Acta Conciliorum Oecumenicorum, ed. E. Schwartz, Berolini et Lipsiae, T. I, vol. I, p. II: T. II, vol. I, p. I-III: T. II, vol. II, p. II-III.
Γιαννοπούλου Βας. Ν., Ἱστορία και Θεολογία τῶν Οἰκουμενικών Συνόδων, Ἀθήνα 2011.
Καλλινίκου Δελικάνη (μητροπολίτου), Ἡ Πρώτη ἐν Νικαίᾳ Οἰκουμενική Σύνοδος, Θεσσαλονίκη 1997.
Φειδά Βλ. Ι. Εκκλησιαστική Ιστορία Α΄. Απ΄αρχάς μέχρι την Εικονομαχία, Αθήναι 2002.
, աստվածաբան
17.06.2015
Հրապարակման աղբյուրը՝ http://religions.am/
