ՍԿԶԲՆԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆ.- Մեր անհատական կուսակցական յարաբերութիւնը սկսած է «Միութեան եւ Յառաջադիմութեան» հիմնադիր՝ Ահմեդ Րիզայի հետ, դեռ 1891-92ին:
Առաջ նա ձգտում ունէր վերահաստատել՝ Պարիզի մէջ երբեմն լոյս տեսած՝ «Իտտիհատ» («Միութիւն») անուն թերթը: Վերջը որոշում տուեց հրապարակ գալ «Մէշվէրէթ»ով («Խորհուրդ»): Դրանով նա միանգամից գծում էր իր ուղութիւնը, ուզում՝ իրեն հեռու պահել յեղափոխական մտածմունքներից եւ շարժումներից. նա իր դերը սահմանափակում էր միմիայն պարզ, անվնաս, խաղաղ «խորհուրդ» տալու մէջ. այդ կերպով էր, որ Սուլթան Համիդին, թուրք տիրող դասակարգին, «Աւագանին», «Մեծամեծներին», եւ «Գլխաւոր Պաշտօնէութեան» պիտի համոզէր Միդհատեան «Կախակայուած Սահմանադրութիւնը» վերահաստատել եւ դրանով էլ առաջ առնել այն մի կարգ ներքին ու արտաքին խնդիրների, որոնք Դամոկլեան սրի պէս կախուած էին թուրք պետութեան գլխին: Իր «Հակայեղափոխական», «խաղաղ յառաջադիմական», «կարգապահական» աշխարհահայացքը նա բղխեցնում էր դրապատ (պոզիտիվիստ) փիլիսոփայութեան հիմունքներից, որոնք սակայն իրեն շատ էլ մարսելի չէին եղած, եւ արդէն իր ձեռք բերած պաշարը՝ հատ ու կտոր տեղեկութիւններից անդին չէին անցած.- հիմնականը, ներհունութիւնը կատարելապէս պակասում էին:
Նա իր ազատ դասընթացքներին եւ լսում յայտնի փիլիսոփայ-դրապաշտ՝ Պիէռ Լաֆիտին, որ Օգիւստ Կոնտի փիլիսոփայութեան տիտղոսաւոր ներկայացուցիչն ու արտայայտիչն էր ճանչցուած գիտական աշխարհից:
«Կոյրը բռնած ձեռքից բաց չի թողնիլ».- դա շատ ճիշդ էր «Մէշվէրէթ»ի խմբագրի համար. նա կղզիացած, շատ սահմանափակ մտաւոր կեանք ունէր. բացի Օգիւստ Կոնտից՝ ուրիշ ո՛չ մի փիլիսոփայով, ո՛չ մի գիտութեամբ չէր հետաքրքրւում: Թէեւ մի քիչ անդին՝ դասախօսում էին այնպիսի աշխարհահռչակ փիլիսոփաներ, ինչպիսին էին՝ Նուրիսոնը, Պօլ Ժանէն, Էմիլ Բուտրուն, Վատտինգտոնը եւայլն. բայց դրանցով նա չէր հետաքրքրւում, պարզապէս Կոնտին հակառակորդները լինելուն համար: Հայեցողական, պետական, տնտեսական, ընկերային խնդիրները իրեն կեանքի ասպարէզը դարձնել ուզող մէկը չէր կարող անտարբեր գտնուիլ, չյաճախել, չսիրել եւ տիեզերահռչակ հոգեբան՝ Թէոտոր Ռիբոյին. տնտեսագետներ՝ Լըռուա Բոլիոյին, Լըվասէօրին, Կաուէսին, Բորգարին եւ չջանալ բազմակողմանի զարգացում, կրթութիւն ձեռք բերել:
Ներկայումս՝ առանց հասարակական գիտութիւնների պաշարի՝ հասարակաակն գործերով պարապողը կը նմանի առանց գիտակցութեան հին բժշկին,- մեր հինաւուրց սափրիչին:
Բայց դրանք «Իտտիհատ»ի տեսաբանի համար չէին. նա իր սահմանից այն կողմը չէր ուզում անցնել՝ աւելորդ մտաւոր յոգնութիւն չունենալու համար. նա մինչեւ վերջ չշտկեց իր լեզուն, հաւատարիմ մնաց՝ ճակատագրականի համբերատարութեամբ՝ նոյնիսկ իր խեցբեկ Ֆրանսերէնին. եւ իր աչքի առջեւ գլորուող բանուորական խնդիրների յանդէպ մնաց անզգայ, անտարբեր: Համեւրոպական ընկերային շարժումները, Սոցիալիզմը, նրա ուղեղին միշտ էլ եղան անմատչելի:
Պետք է ասել, որ Պիէռ Լաֆիտը շատ էր սիրում իր «միակ թուրք աշակերտին», մի առանձին մտերմութիւն, բարեկամութիւն էր տածում դէպի նա, եւ հէնց այդ մասնաւոր համակրութեան համար էլ նրան առաջնորդեց, ներմուծեց Ֆրանսիական «բարձր» խաւերի, մտաւոր շրջանների եւ սալոնական (դահլիճային) կեանքի մէջ: Եւ որովհետեւ սալոնական կեանքը Ֆրանսիայի, մասնաւորապէս՝ Պարիզի մէջ, հասարակական կարծիք կազմելու, ուղղութիւն տալու տեսակէտից ամէն ինչ է, նրանով մարդ միջոց կ’ունենայ՝ ամէն տեսակի կապեր հաստատելու ընկերութեան «վերին» խաւերի հետ, ուստի շատ չքացած՝ Ահմեդ Րիզան լաւ ծանօթ եղաւ Պարիզի պետական ղեկավարիչ բոլոր շրջաններին, եւ այդ հանգամանքը շատ նպաստեց թէ՛ իրեն՝ անձնապէս եւ թէ՛ իր հետապնդած գործին ու Կուսակցութեանը:
Պիէռ Լաֆիտը ինքը, որքան որ համբաւաւոր ուսուցչապետ՝ Պարիզեան մի քանի գլխաւոր թերթերի աշխատակից եւ խմբագիր, այնու ամենայնիւ՝ մի Էմիլ Բուտրու չէր՝ գիտակցութեան մշակ, ռահվիրայ, – ո՛չ. այլ իրենց երիտասարդութեան ատեն սովորածից, սերտածից անդին չեն անցնում: Նա հակումով էլ չափազանց թրքասեր էր:
Մի դասի, երբ բացատրում էր, ըստ Օկիւստ Կոնտի, ընկերութեան չորս դասակարգերի գոյութիւնը, նրանց ծնող ազդակները, բնաշրջումը, յանկարծ մտքի մասնաւոր մի սլացքով՝ ասաց որ «Թիւրքիայի գոյութիւնը բոլորովին օրինական է, ապահովուած. քանի որ «գիտութեան» պահանջած չորս դասակարգերը այնտեղ լիակատար փթթումի, զարգացման եւ կենսունակութեան մէջ են. ուստի բոլորովին ի զուր են եւ իրաւունքի հակառակ՝ Կ. Պոլսոյ եւ Փոքր-Ասիայի Յոյների սարքած խռովութիւնները, ինչպէս եւ նրանց արտայայտած ձգտումները: Եւրոպան միջամտելու իրաւունք չունի. պէտք է թողնել, որ Թուրք պետութիւնը խաղաղ, հանդարտ կերպով, աստճանաբար զարգանայ եւ իր ներքին խնդիրները վճռէ: Յեղափոխական արարքները հակագիտական են եւ պախարակելի՝ իրականութեան եւ հետեւանքի տեսակէտից»:
Ունկնդիրները լաւ ծափահարեցին:
Դասախօսութիւնը լրանալուց յետոյ, երբ յարգելի ուսուցչապետին ասուեցաւ, որ Կ. Պոլսոյ մէջ ցոյցեր սարքողը (Գում Գաբուի ցոյցը) եւ Փոքր-Ասիայի մէջ կռուողները քաղաքական շարժումներ, յուզումներ յառաջացնողները ո՛չ թէ Յոյները, այլ Հայերն են, Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան ղեկաւարութեամբ,- մարդը զարմացած մնաց, հաւատալը չեկաւ, որ «Միհրդատի ժամանակի Հայերից» դեռ գոյութիւն ունին ու Ազգ, կշիռ ունեցող տարր են կազմում Արեւելքում: Առ առաւելն նա լսած էր՝ որ մի քանի հարիւր հայ կաթոլիկներ կան Կ. Պոլսոյ մէջ, որոնք վաշխառութեամբ էին պարապում: Եւ երբ իր հիասթափութեանը մասնակից անել ուզեց իր գրապաշտ աշակերտին էլ, որ ներկայ էր եւ ինքն էր եղած նրան կցկտուր տեղեկութիւններ տուողը՝ Թիւրքիայի մէջ յուզուող այդ ժամանակուայ խնդիրների մասին, – հաւատարիմ աշակերտը պատասխանեց, որ դրանք Կովկասից անցած «մի քանի ռուսահայեր» են, որոնք ուզում են խռովութիւններ հանել՝ ի հաշիւ ռուս կառավարութեան:
Ու տեսնելու էր՝ թէ ի՜նչպէս բարեմիտ փիլիսոփան ժպտալով, գիտութեան գաղտնիքը գտածի պէս, ծանր կերպով աւելացրեց. «Հա՛, այո՛, լսել եմ. մի քիչ էլ ուղղափառ հայեր կան. երեւի, ռուս կառավարութիւնը նրանց այնպէս է ուզում գործածել մեր դէմ, ինչպէս ժամանակին գործածեց ուղղափառ Յոյներին, Սերբերին, Բուլղարներին… Վա՜տ քաղաքականութիւն, կրօնակա՜ն քաղաքականութիւն, Յայտնութեա՜ն վրայ հիմնուած կրօնքի արդիւնք… Դրապաշտութիւնը հէնց դրա՛ դէմ է կռւում, չարիքը աչքներովդ տեսնում էք»:
Հարկաւ, միայն ուսուցչապետ եւ աշակերտ չժպտացին:
Բայց դա արգելք չէր, որ Պիէռ Լաֆիտը հռչակ չունենար եւ հազարաւոր ունկնդիրների առաջ, եւ հեղինակութիւն չվայելէր օրուան հրատապ խնդիրների ճշդուելու մասին:
Ահմէդ Րիզան՝ իր ընկերային յարաբերութիւնների մէջ՝ թուրք էր, բառիս ժողովրդական հասկացողութեամբ,- բռնազբօսիկ ժպիտ, դանդաղկոտ շարժ ու ձեւեր, յամառ, ոխակալ, մեղմութեան տակ՝ կոպիտ, սրտի խորքից ատող եւրոպական քաղաքակրթութեան, հիացող՝ մահմետական, թրքական մեծութեան: Նա մի առանձին գրքոյկ հրատրակեց, զանազան փիլիսոփաներից մէջբերումներ արած, ցոյց տալու համար, որ կինը «պիղծ էակ» էր. ուստի արդարացրեց Ղուրանի տրամադրութիւնները՝ կնոջ մասին եւ փաստեց հարէմական դրութեան ու բազմակնութեան անհրաժեշտութիւնը, «մարդկային բնաւորութեան պահանջին բոլորովին համապատասխան լինելը»: Մոլեռանդ էր վերին աստիճան, բայց դա արգելք չէր, որ նոյն հետայն չաւելացնէր, նայելով մանաւանդ իրեն շրջապատողներին, որ իր մայրը աւստրացի քրիստոնեայ էր:
Այն ժամանակները՝ Պարիզի մէջ՝ բաւականին մեծ թուով «իսլամ» ուսանողներ կային.- Պարսիկ, Թաթար (Կովկասից), Ալժերիացի, Թունուսցի, Արաբ, Քիւրտ, Ալբանացի, Հնդիկ: Նրանց իրարու հետ կապող, օղակող ուժը թուրքերը, օսմանցի ուսանողներն էին՝ «Երիտասարդ»ների շրջանից:
Իրենց մարդամօտ բնաւորութեամբ եւ մտքի ազատականութեամբ՝ ամէնից աւելի աչքի էին ընկնում Պարսիկ ուսանողները: Թեհրանցի Խալիլ Բէյը, – բժշկական ուսանող, յետոյ՝ Պարսկական յեղափոխական վարիչներից եւ գլխատուողներից մէկը – ամենաջերմ ախոյեանն էր եւրոպական քաղաքակրթութեան եւ մշակոյթին, հայ կենսունակութեան վրայ մի առանձին սքանչացում ունէր:
Թունուսցիները եւ Ալժիրցիները շատ գաղջ էին, քաղաքական որոշ հայացքներից եւ ձգտումներից զուրկ: Գոհ էին կատարեալ իրաւահաւասարութիւնը. մասնաւոր գանգատ ունէին իրենց երկիրը գաղթող հրեանների դէմ: Թրքասիրական ոչինչ կար իրենց մէջ:
Բուն Արաբների մէջ թէ՛ մոլեռանդ թրքասերները կային, թէ՛ ատողներ: Բայց եգիպտացիները թունդ ազգայնամոլներ էին, համիսլամական մտքով:
Քիւրդ 2-3 ուսանողներ բոլորովին անհետաքրքիր, շարունակ տեղեկութիւններ էին հարցնում իրենց ծագման մասին: Մէկը մասնաւորապէս մտածում էր քիւրդ ազգութիւնը կազմակերպելու, միացնելու, ամբողջացնելու փորձեր անել, եթէ վերադառնար, թէեւ ինքն էլ իր ասածին մի առանձին կարեւորութիւն չէր տալիս եւ զգում էր որ րոպէական տպաւորութեան տակ էին հիւսւում իր երազները:
Ալբանացիները ճակատաբաց թրքատեացներ էին, թէեւ մահմեդական:
Այս այսպէս լինելով հանդերձ՝ դա արգելք չէր, որ նրանք յաճախ մեծ ճակատ չկազմէին Հայերի դէմ, որպէս օսմանեան պետութեան «ներքին թշնամիների»:
Այդ «Իսլամ» ուսանողները, օսմանցիների նախաձեռնութեամբ, շարունակ ժողովներ էին անում եւ աշխատում ընդհանուր գաղափարների գետնի վրայ՝ մտքերի եւ զգացմունքների միութիւն յառաջ բերել, պատրաստուիլ՝ այդ ուղղութեամբ կեանքի մէջ գործելու: Հէնց այդ նպատակով էլ նրանք շատ յաճախ, հաւաքոյթներ, զրուցատրութիւններ, վիճաբանական, բացատրական ժողովներ էին սարքում: – Համիսլամութիւն, համաթրքութիւն, օսմանեան պետութիւնը միակ եւ զօրաւոր ամբարտակ արեւմտեան «Հակա-իսլամական մշակոյթին եւ քաղաքակրթութեան». նա՝ որպէս «Իսլամական աշխարհներին» իրարու հետ միացնող, նրանց պատմական Ուժ: – Սրանք էին տիրապետող գաղափարները եւ գլխաւոր թէզերը:
Բացի Ահմեդ Րիզայից, աչքի ընկնող ուժ էր, խօսող, գրող, իրաւագիտական, փիլիսոփայական, քաղաքական խնդիրներով պարապող՝ Ա. Աղայեւը: Հմուտ պարսկագէտ, ռուսական լեզուին լաւ ծամօթ, նա իր ուսումնասիրութեան մասնաւոր առարկան էր արել իսլամական աշխարհի վերածնության գործը: Բաբիականութեան մասին գրած՝ իր մի քանի լուրջ յօդուածները մասնաւոր գնահատութեան էին արժանացել: Նա կանոնաւորապէս թղթակցում էր զանազան թուրք թերթերի, աշխատակիցն էր Կովկասի կիսապաշտօնական՝ ռուսերէն՝ «Կաւկազ» թերթի: Շարունակ ոչ- բարեկամական, յերիւրածոյ, թշնամական տեղեկութիւններ էր տալիս այդ լրագրերին՝ Ս. Դ. Հնչակեան Շարժումների մասին: Հայկական Գործը արտաքին դրդումների արդիւնք, ուղղուած նոյնքան ռուս, որքան որ պարսիկ եւ թուրք պետութիւնների դէմ. – աս էր իր սիրեցեալ բնաբանը: Կովկասի թաթար երիտասարդութեան մէջ՝ քաղաքկան- ազգայնական միտումների ղեկաւարողներից մէկն էլ սա էր՝ Հին-Նախիջեւանցի, տերորական մահը առնող՝ Շախթախտինսկու հետ: Իր սեւեռուն գաղափարն էր՝ սերտ յարաբերութեան մէջ դնել թաթար, պարսիկ եւ տաճիկ երիտասարդութիւնները՝ ընդհանուր կազմակերպութիւն ստեղծելու դրութեամբ: Աշակերտ յայտնի լեզուագէտ եւ բանասէր Դարմստետերի, նա էլ բաւականին լայն շրջան ունէր: Ուսանող էր իրաւաբանութեան:
Այդ այլազան տարիներին իրարու հետ խմորելու՝ արտաքին ազդակներից մէկը եղաւ, «սողունական հիմնադրամներից» օժանդակութիւն ստացող, եւրոպական «վարձու» մամուլը:
Պարիզի «Մատէն»ի մէջ (1892 ), որպէս թէ Թէհրանից գրուած՝ ճարտար, դիւանագիտական նուրբ դարձուածքներով մի ընդարձակ թղթակցութիւն երեւցաւ, նիւթ ունենալով Հայկական Շարժումները ընդհանրապէս եւ Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան գործունէութիւնը, ծրագրային գաղափարաբանութիւնը, միտումները՝ մասնաւորապէս: Յօդուածագիրը ամէն բան առարկայօրէն վերլուծելով, հասել էր այն եզրակացութեան, որ Հայ Ազգը, Ս. դ. Հնչակեան Կուսակցութեան ղեկավարութեամբ՝ իսկական, գաղտնի նպատակ ունէր Հին Հյաստանը, «Ասիայի այդ Լեհաստանը», իր նախկին մեծութեան եւ սահմանների մէջ վերականգնել: Հետեւաբար՝ «Ռուս, Թուրք եւ Պարսիկ պետութեանց փոխադարձ շահը պահանջում էր հիմակուանից միանալ, մի գծի վրայ կանգնել, միատեղ, միակերպ միջոցներ ձեռք առնել այդ հոսանքը իր սաղմի մէջ խեղդելու, թոյլ չտալու, որ նա զարգանար, ծաւալ առնէր եւ Աապագային՝ երեք պետութիւններին էլ հաւասարապէս վտանգի աղբիւր դառնար»: Ոճը վերին աստիճանի համոզիչ պաղարիւնութեամբ շարադրուած, միտումնաւոր մի գրութիւն էր: Այդ յօդուածը մտքերի վրայ իրական ազդեցութիւն ունեցաւ: Մնան ոգով գրուածքներ կրկնուեցան թէ «Մատէն»ի եւ թէ ուրիշ թերթերի մէջ էլ:
Հայ ուսանողները, թէեւ թուով 200ից աւելի, բայց՝ հասարակական գործի տեսակէտից՝ մեծամասնութիւնը անպէտք էր: Պայքարողը, խօսողը միմիայն Ս. դ. Հնչակեան ուսանողներն էին, գլխաւորապէս ռուսահայաստանցիներ: Տաճկահայ հազիւ 5-6 հոգի կային, էն էլ աւելի համակրի տրամադրութեամբ: Ամէնից ակնառուներն էին՝ Ստեփանոս Տէր-Գրիրգորեանց (ուսանող քաղաքագիտական գիտութեանց վարժարանի), Սաքօ եւ Յակովբ Մէլիք-Բախտամեան (երկուսն էլ երկրագործական գիտութեանց ուսանողներ), Հ. Խուդաբաշեան (քիմիկա), Կ. Տէր-Մկրտիչեան (մաթեմաթիկա), Աստուածատրեան (բժիշկ), Դաւիթ-Բէկ (լեզուագէտ, բանասէր), եւայլն:
Մի անգամ, ընկերային հաւաքոյթի մէջ, բաւականին տաք վիճաբանութիւններից յետոյ, Աղայեւը եզրակացրեց թէ՝ «Իրերի բնական բերմունքով, Թուրքիստանը, Աւղանիստանը, Կովկասը, Պարսկաստանը, Տաճկաստանը պիտի միանան, եւ Կովկասեան լեռնաշղթայից մինչեւ Պարսից ծոցը, Ալտայեան լեռներից մինչեւ Միջերկրականը՝ միանման ծագում ունեցող՝ Տուրանա-Թրքական ցեղին պիտի պատկանէր, մի ամբողջւութիւն պիտի կազմէր, մերը պիտի լինէր: Իսկ այդ տարածութեան մէջ գտնուող ուրիշ ցեղերը կ՛ամ պիտի ոչնչանային, կա՛մ ձուլուէին ժամանակի ընթացքում»:
«Իսլամ» ուսանողներից մի քանիսը միայն կասկած յայտնեցին: Ոմանք էլ աւելի առաջ երթալով՝ աւելացրին, որ գործը աւելի առաջ պիտի երթար, կէս ճանապարհին կանգ չպիտի առնէր, ծայրը պիտի երթար, հասնէր մինչեւ Հնդկաստան, Չինաստան մի կողմից. Թունիս, Ալժիրա, Մարոք եւ հիւսիս-արեւելյան Աֆրիկա՝ միւս կողմից.- «Մահմետական այդ օվկիանոսի մէջն է, որ մեր մշակոյթը յաւիտենապէս պիտի թագաւորէր», ասացին նրանք, վերջացրին համոզուած կերպով:
Ս. Դ. Հնչակեանների հակաթէզը եղաւ, որ հէնց նոյն այդ իրերի բնական բերմունքովն է, որ այդ երկիրները ո՛չ միայն անկարող պիտի լինին միանալ, ձուլուիլ, մի ամբողջութիւն կազմել, այլ նրանք չպիտի կարողանան ճողոպրիլ արեւմտեան քաղաքակրթութեան ալիքներից, որ իր մէջ է բովանդակում մարդկային ընդհանուր զարգացման ալիքները: Ուրեմն՝ կա՛մ եւրոպական քաղաքակրթութիւն կա՛մ մահ: Իսկ եթէ հայերը պիտի ձուլուին, ջնջուին, – դա էլ շատ վեր է այդ ձգտումը ունեցողների բարոյական, նիւթական, մշակութային միջոցներից: Եւ Պատմութեան հրամայականով՝ Հայը կա՛մ իր ինքնաւարութիւնը կ’ունենայ եւ կա՛մ լիակատար անկախութիւնը: Մի սուր, անոյշ հեգնանքով, երեւանցուն յատուկ ծակող ժպիտով, Խուտաբաշեանը աւելացրեց. «Քանի որ Հայերը եւ Ռուսները կան, մեր «համաշարիներն» էլ իրենց խելքով, դժուար թէ ձեր միազանգուածութիւնը յառաջանայ. ո՜ւշ էք մնացել, աճապարեցէ՛ք, որ մի գուցէ ձեզ վայր գլորեն, տեղերնիդ անցնեն եւ դեռ աչքներդ չբացած՝ «Առաջ Շամ, վերջն էլ Շամ» տեսնէք, դէ՜հ «Երիտասարդներ», ձեզ տեսնեմ, վազեցէ՛ք առանց ետեւինիդ նայելու, մենք գալիս ենք…»:
Ինչ ասել կ’ուզի, որ սրտաճաքութիւններ, փրփրումներ տեղի ունեցան, բայց քմծիծաղը ա՜յնքան քաղցր, երգիծանքը ա՜յնքան համեմուած էր, որ «իսլամ» ունկնդիրներից մի քանիսը խնդացին:
Մթնոլորտը չռնդալից էր:
Կեանքը եռ ու զեռ:
Պարիզը դարձել էր ուխտատեղի, մի տեսակ թուրք Արշաւական. ո՛վ պաշտօն էր ուզում կամ պաշտօնի բարձրացում եւ չէր կարողանում իր առաջադրած նպատակին հասնիլ, վազում, գալիս էր Պարիզ եւ իրեն «Երիտասարդ» յայտարարում: Բաւականութիւն ստացողը խղճիամենայն հանդարտութեամբ վերադառնում էր: «Երիտասարդ Թրքութիւնը» մի տեսակ միջոց էր դարձել Սուլթան Համիդի կառավարութիւնից պաշտօններ, դրամաներ, առաւելութիւններ կորզելու եւ անձնական վրէժխնդրութիւններ յառաջ մղելու: Բացի շատ սահմանափակ թիւ անհատներից՝ մնացածները յարափոփոխ տարրեր էին. որոնք գաղափարական ոչի՛նչ չէին ներկայացնում, եւ դրա համար էլ իրենց թիւը երբեմն ահագին չափեր էր առնում, երբեմն էլ շատ ոչնչի իջնում: Լրտեսներին էլ առատ գործ էր բացուել. նրանք ամէն տեսակի տեղեկագիրներ կազմելով՝ երեւակայական դաւադրութիւնների մասին՝ Կ. Պոլիս էին թափում: Պարիզի թուրք դեսպանը՝ Միւնիր Բէյ, յետոյ փաշա, տեղեկատուների մի առանձին պաշտօնեութիւն նշանակեց՝ այդ շարժումների վրայ հսկելու համար եւ, ի հարկին, ուղղութիւն տալու: Այդ երեւում էր նրանից, որ «Երիտասարդներից» շատերը՝ Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան երկրի մէջ ունեցած շարժումների մասին՝ նոյն այն տեղեկութիւնները եւ բացատրութիւններն էին տալիս շատ օրեր առաջ, ինչ որ ասում էին դեսպանատան հաղորդագրութիւնները՝ շաբաթներ յետոյ: – Մեր հրոսակային խմբերը ներկայացնում էին որպէս պարզ, սովորական աւազակային կապակցութիւններ: Հայերը գոհ իրենց վիճակից եւ եղածները դրդում արտաքին ազդակների:
Պակաս տեղը լրացնում էին թուրք կառավարութեան հաշուին կամ իրենց միջոցներով սովորող հայ ստրկամիտ ուսանողները: Սրանք ուղղակի փորձանք էին դարձել մեր գլխին, ամէն տեղ մտնում, ելնում էին եւ խօսում՝ որպէս հայրենասէր հայ: Սրանք՝ Ահմէտ Րիզայի թելադրութեամբ՝ աջ ու ձախ, յաճախ թերթերի մէջ իսկ, յայտարաում էին որ Հայերը սիրում են թուրքերին, շնորհակալ են իրենց դրութիւնից, ուրիշ գանգատ չունին, այլ միայն ցանկանում են «Սահմանադրութեան» վերահաստատութիւնը, ի սրտէ պաշտպանում են օսմանեան երկրների ամբողջականութեան գաղափարը, հակառակ են ամէն տեսակ անջատականութեան եւ մասնաւոր բարեկարգութիւնների, եւ ամենայնիւ դէմ են բացառապէս Ռուսահայերից կազմուած Ս. Դ. Հնչակեաններին, որոնք ուզում են Տաճկաստանի, իրենց ընդհանուր Հայրենիքի շահերի դէմ գործել: Սրանց մէջ ամէնից աւելի եռանդունը, ամենաջերմ «Իտտիհատ»ականը, Ալթունեան անունով՝ Պոլսեցի, կաթոլիկ, մէկն էր, որ վերջը անտէր լքեալ, խենթանոցի մէջ մեռաւ, հոգեկան սոսկալի տանջանքներից եւ գալարումներից յետոյ: Իր ընկեր «Երիտասարդները» մօտ անգամ չէին գնացել, եւ գործածելուց յետոյ՝ աքացի էին տուել, երեսից ձգել՝ անձնական պատճառներով:
Սկզբում, ուրեմն, «Մէշվէրէթ»ը շեշտուած կերպով հակա-հայկական գոյն չունէր. ուզում ենք ասել՝ «Կատաղի», «կարմիր» չէր: Նա աշխատում էր Հայերին բաժանել, Տաճկահայերի եւ Ռուսահայերի խնդիր յարուցանել, ձեռքի տակից՝ կասկած ներշնչել դէպի Հայ Յեղափոխականները եւ նրանց արտադրած գործերը, ժողովրդական շարժումները: Իր նախընտրած նիւթերն էին՝ «Կարգ եւ Յառաջադիմութիւն», «Սահմանադրութիւն», «Ամբողջականութիւն», «Օսամնցիութիւն», «Ոչ-միջամտութիւն»: Թերթը շատ մեծ ծավալ եւ շրջանառութիւն չունէր. անկանոն կերպով էր հրատարակւում՝ նիւթականի պատճառով:
Մեր յարաբերութիւնները, առանց ծանր ընդհարումների շարունակում էին բարի դրացիութեան, լայնախոհ հակառակորդութեան հողի վրայ՝ գէթ մեր կողմից: Տաճկահպատակ վաճառականներից շատերը, պարիզաբնակ կամ Պարիզից անցնողներ, յաճախ նիւթական առատ օգնութիւն էին տալիս «Մէշվէրէթ»ին, որպէս «ընդդիմադիր» մի թերթի:
Եւ այդ բոլորը անցնում էր Ֆրանսիական Ոստանի մէջ, որ աւելի թրքասէր էր, քան հայասէր: Բացի պահպանողական, կղերական, արքայական եւ սոցիալիստական մամուլի կցկտուր, պատահական տեղեկատւութիւններից, մնացած գոյնի թերթերը կա՛մ բոլորովին լուռ էին կա՛մ մեզ հակառակ, թուրք դեսպանատան ներշնչումներով առաջնորդուողներ: «Ժիւստիս» («Արդարութիւն») թերթի (արմատական) խմբագրութիւնը մեզնից տարեկան 4000 ֆրանք ուզեց՝ շաբաթը երկու սիւնակով մէկ յօդուած զետեղելու համար՝ մեր կողմից, Հայկական Խնդրի առթիւ: Գլխաւոր թերթերի խմբագիրները մեզ լսում էին, բայց միայն լսում, առանց դիրք բռնելու՝ հակառակ մեր թախանձանքներին:
Այսպէս էր իրերի դրութիւնը, իր գլախւոր գժերի մէջ, մինչեւ 1895-1896-ը, երբ առաջին պատեհ առթիւ կրքերը բորբոքուեցան եւ «թշնամական» յարաբերութիւնները սկիզբն առան:
