Թուրքալեզու քոչվորները Երևանի խանության տարածքում

Ռուս-պարսկական երկրորդ պատերազմից հետո (1826-1828) ամբողջ Անդրկովկասը, ներառյալ Արևելյան Հայաստանը, Պարսկաստանից անցավ Ռուսաստանին:

Ռոմանովները 1828-ին ձևավորեցին Հայկական մարզը, որը ներառում էր նախկին Երևանի և Նախիջևանի խանությունները: Մասնավորապես, Երևանի խանության տարածքի մաս էին կազմում այսօրվա Հայաստանի Հանրապետության Արագածոտնի, Արմավիրի, Արարատի, Կոտայքի և Գեղարքունիքի մարզերը, ինչպես նաև այսօրվա Նախիջևանին պատկանող Շարուրի հատվածը, և այսօրվա Թուրքիայի մաս կազմող Իգդիրի շրջանը:

Հայկական մարզի Երևանի նահանգում առաջին մարդահամարը (մարդահամար ոչ այսօրվա չափանիշներով) անց է կացվել 1832 թվականին: Հենց որ ռուսները գրավեցին Երևանը, այստեղ ուղարկեցին պատմաբան և ազգագրագետ Իվան Շոպենին, ով երեք տարի մնալուց և ուսումնասիրություններ կատարելուց հետո հրապարակեց իր – «Камеральное описание Армянской области» աշխատությունը:

Մարդահամարի ընթացքում Շոպենը օգտվել է ռուսական ռազմական տվյալներից, խանության (պարսկական շրջան) հարկային ցուցիչներից, ինչպես նաև բազմաթիվ հարցազրույցներ է վերցրել տեղի բնակիչներից:

Շոպենի տվյալներով՝ Երևանի խանությունը (կազմված 15 մահալներից) Հայկական մարզ դառնալու տարում (1828 թվական) ունեցել է 115.106 բնակչություն, որից հայեր՝ 65.234, մահմեդականներ՝ 49.872:

Մահմեդական բնակչությունը կազմված էր երեք խմբից՝ պարսիկներ (շիա), քրդեր (շիա և սուննի) և թուրքալեզու քոչվորներ (тюркские кочевники, номады):

Այս վերջին խումբը (այսօրվա ադրբեջանցիների նախնիներից) կազմում էր Երևանի խանության ընդհանուր մահմեդական բնակչության գրեթե մեկ երրորդը՝ գերազանցելով 20 հազարը: Երբ ռուսները պարսիկներից գրավեցին Երևանը, ըստ Շոպենի, թուրքալեզու քոչվորների մոտ 10 տոկոսը (շուրջ 350 ընտանիք կամ 1.800 հոգի, բոլորն էլ Բյույուք Չոբանղարա ցեղից) հեռացան:

Ներկայացնում ենք Երևանի նահանգի թուրքալեզու քոչվորների թվաքանակը ըստ առանձին ցեղերի, այնպես, ինչպես իր «Камеральное описание Армянской области» աշխատության մեջ տվել է Շոպենը.

Ցեղը                                 Ընտանիքների թիվը                       Բնակչության թիվը

Կարափափախ                                      840                                                       4.619

Այրումլու                                                 631                                                       3.484

Սեյիդլու-Ախսախլու                                311                                                       1.754

Մողանլու                                                200                                                       1.100 (մոտավոր)

Սաադլու                                                 160                                                        1.004

Շահդելու (Ղաջար)                                 164                                                        995

Բյույուք Չոբանղարա                             159                                                          988

Սադարակլու (Ղաջար)                           149                                                          940

Ղաֆարլու                                               98                                                            652

Թաշանլու                                              124                                                           565

Սարաշլու                                               90                                                            541

Քարիմ-Բեգլու                                       55                                                             357

Չահիրլու                                               57                                                             308

Շեյխլար                                                34                                                              232

Դամիրչիլու                                           31                                                              228

Գոդաքլու                                               24                                                             158

Ջաֆարլու                                             16                                                             82

Ալի-Շարուրլու                                       12                                                              75

Գորգի-Բաշլու                                        13                                                              72

Ղարաբաղլու                                         12                                                              68

Ջամ-Մելլի                                              10                                                             65

Ընդհանուր                                         3.190                                                     18.287 մարդ

Քարտեզ՝ Երևանի խանությունը 15 մահալներով