Լրագրող, հրապարակագիր Թաթուլ Յակոբեանի հիմնած Հայկական ուսումնասիրութիւններու ԱՆԻ կեդրոնը Երեւանի «Արթպրիճ» սրճարան-գրախանութին մէջ նախընթաց օր հանդիպում մը կազմակերպած էր, ընթերցասէրներուն համար։ Այս առթիւ Թաթուլ Յակոբեան ներկայացուց իր աշխատասիրութեամբ վերահրատարակուած «Ազգ եւ հայրենիք» հատորը, որ Հայաստանի Առաջին հանրապետութեան առաջին վարչապետ՝ Յովհաննէս Քաջազնունիի գիրքն է:
Գիրքի երեւանեան շնորհանդէսի օրը պատահական չէր ընտրուած. 14 Փետրուարը Քաջազնունիի ծննդեան օրն է: 1868 թուականի այդ օրը ան ծնած է Ախալքալաքի մէջ:
Մասնագէտներու գնահատմամբ, «Ազգ եւ հայրենիք»ը հայ քաղաքական ու իմաստասիրական մտքի պատմութիւնը ներկայացնող բացառիկ աշխատութիւն մըն է, որ առաջին անգամ հատուածաբար տպագրուած է «Հայրենիք» (Պոսթըն) ամսագրի թիւերուն մէջ՝ 1923-1924 թուականներուն:
Հակառակ անոր, որ աշխատութիւնը քանի մը անգամ վերահրատարակուած է Սփիւռքի եւ Հայաստանի մէջ, այդ կարգին՝ 2008 թուականին Երեւան, սակայն գիրքի նոր վերահրատարակութեան նախաձեռնող Թաթուլ Յակոբեան կը կարծէ, որ Քաջազնունիի «Ազգ եւ հայրենիք»ը կը շարունակէ մնալ պահանջուած գիրքերու ցանկին վրայ։
ԱՆԻ կեդրոնին կողմէն վերահրատարակուելէ ետք «Ազգ եւ հայրենիք»ի առաջին շնորհանդէսը կայացած է Անթիլիասի մէջ՝ 28 Հոկտեմբեր 2016 թուականին, Հայ գիրքի 37-րդ տօնավաճառի ծիրէն ներս եւ 1 Նոյեմբեր 2016 թուականին, Պէյրութի Հայկազեան համալսարանին մէջ:
Ներկայացնելով գիրքը Թաթուլ Յակոբեան մեծապէս կարեւորած է Յովհաննէս Քաջազնունիի գործունէութիւնը, անոր ապրած կեանքը եւ ընդգծած մարդկային որակները:
«Քաջազնունին հայ քաղաքական մտքի պատմութեան մեջ բացառիկ տեղ ունի թէ՛ որպէս պետական-քաղաքական գործիչ եւ թէ որպէս գրող ու մտածող, բայց ցաւ ի սիրտ Քաջազնունին ըստ արժանւոյն գնահատուած է ո՛չ Սփիւռքի, ո՛չ ալ Հայաստանի մէջ: Վերահրատարակելով անոր աշխատութիւնները, ԱՆԻ կեդրոնը իր համեստ լուման կը ներդնէ այս խոշոր անհատականութիւնը ժամանակակիցներուն ծանօթացնելու համար:
«Քաջազնունին բաւականին լաւ շէյքսփիրագէտ մը եղած է։ Վանի մէջ ապրած տարիներուն՝ 1911-1914 թուականներուն ան զբաղած է քրդական բանահիւսութեամբ, բազմակողմանի զարգացման տէր եւ համեստ անձնաւորութիւն մըն էր Քաջազնունին: Իր որդիներէն ոչ մէկը մնացած է, երեքը զոհուած են զանազան ճակատամարտերու ընթացքին, մէկը՝ 1950-ականներուն դժբախտ պատահարի մը զոհը դարձած է», ըսաւ ան:
Շնորհանդէսի ընթացքին ներկաները Թաթուլ Յակոբեանին ուղղեցին հարցումներ, որոնցմէ մին այն էր, թէ ի՞նչ վերաբերմունք ունի այսօր ՀՅԴ-ն Քաջազնունիին նկատմամբ:
Թաթուլ Յակոբեան պատասխանեց.
«Քաջազնունիի «Դաշնակցութիւնն այլեւս ընելիք չունի» գիրքը շատոնց կարդացած էի եւ միշտ կը մտածէի, որ պէտք է հրատարակուի, բայց քանի որ ես այդ գործով չէի զբաղեր, կը խուսափէի: Անգամ մը հանրային հարթակի մը վրայ գրառում մը ըրի, որ կ՚ուզեմ հրատարակել այս գիրքը, կ՚ուզէի այդ ձեւով շօշափել ՀՅԴ-ի արձագանգը: Բաւական քննադատութիւններ եղան։ Եղան նաեւ շատ նշանաւոր դաշնակցականներ, որոնք ողջունեցին, եւ ըսին՝ պռաւօ, հրատարակէ, բայց եթէ կարելի է նաեւ հրատարակէ այդ գիրքին պատասխան-գիրքերը: Մտածեցի, որ շատ լաւ գաղափար մըն է եւ իրականացուցի զայն: Եւ այսպէսով հինգ գիրքեր վերահրատարակուեցան:
«Այն բանավէճը, որ կար Քաջազնունիի եւ այլ դաշնակցականներու եւ Դաշնակցութեան միւս խմբաւորումներուն միջեւ, միշտ ալ գոյութիւն ունեցած է: «Դաշնակցութիւնն այլեւս ընելիք չունի» գիրքը նախապէս գիրք չէ եղած: 1922 թուականին, երբ Դաշնակցութիւնը արդէն իշխանութեան գլուխ չէր եւ երբ տեղի կ՚ունենար իրենց ամենէն կարեւոր խորհրդաժողովներէն մին, որուն հրաւիրուած էր նաեւ Քաջազնունին: Բայց ինք չգնաց այդ խորհրդաժողովին, փոխարէնը գրեց գրութիւն մը, որ խորագիր չունէր: Հետագային, երբ գիրքը հրատարակեց, «Դաշնակցութիւնն այլեւս ընելիք չունի» խորագիրը դրաւ։ Գիրքին մէջ ան իր ընկերներուն կ՚ըսէր. «Եղբայրներ, եկէք հասկնանք, որ պոլշեւիկները տիրած են Հայաստանին եւ մենք չենք կրնար իրենց դէմ բան մը ընել»: Այսպէս կ՚ըսէր, որովհետեւ այն օրերուն Դաշնակցութեան մէջ եւ այն տարածքին, ուր պոլշեւիկները եկան իշխանութեան, շատեր կը մտածէին, որ Լենինի իշխանութիւնը քանի մը տարի կը տեւէ, ուր որ է կը ձգեն, կ՚երթան: Քաջազնունին կը պնդէր եւ այդ հարցին մէջ ինք իրաւունք ունէր, կ՚ըսէր. «Պոլշեւիկները երկար կը մնան, եկէք իրենց հանդէպ թշնամական դիրք չգրաւենք, փորձենք համագործակցութեան եզրեր գտնել»։ Այլ խնդիր է՝ այդ մէկը կ՚ըլլա՞ր, կամ՝ ոչ, քանի որ պոլշեւիկները իրենք ալ շատ մոլեռանդ էին, ես կը դժուարանամ պատկերացնել համագործակցութիւնը մանաւանդ ՀայՅեղԿոմ-ի առաջին կազմէն՝ Կասեանի եւ Աւիսի նման մարդոց հետ, որոնք հետագային գազաններու փոխակերպուեցան եւ ուղղակի կը սպաննէին հայ ժողովուրդը:
«Բայց այդ բանավէճը անոնց մէջ միշտ կ՚ընթանար՝ ի՞նչ ընել, կարելի՞ է պոլշեւիկներուն հետ լեզու գտնել, թէ՝ ոչ: Եւ այս շրջանին էր, որ Դաշնակցութեան մէջ նոր թեւ մը յառաջացաւ՝ Ռուբէնի թեւը, որ կ՚ըսէր, թէ թուրքերուն հետ պէտք է լեզու գտնել: Բանավէճ կ՚ընթանար, շատեր կ՚ըսէին թուրքերուն հետ պէտք է դաշնակցինք ընդդէմ ռուսերու. այս ալ եղած է: Այս ալ Դաշնակցութեան պատմութեան մէկ մասն է, որ այսօր շատեր չեն ուզեր հրապարակ բերել։ Ես ամէնուր կ՚ըսեմ՝ այն, ինչ չեն ուզեր հրապարակել, ըլլան անոնք դաշնակցականները, համայնավարները, ՀՀՇ-ն, թէ հանրապետականները, ե՛ս այդ մէկը պիտի ընեմ: Քանի որ զիս միշտ կը հետաքրքրէ պատմութեան այն մասը, որ չէ գրուած: Եւ շատ կարեւոր է անաչառ ձեւով, առանց կուսակցական երանգներու ամէն ինչ հրապարակ բերել, թէեւ այնքան հակասական է այդ շրջանը, որ ինչ ալ ընես, մէկ կողմէ քեզ անպայման կը հարուածեն եւ կ՚ըսեն՝ ոեւէ մէկուն պատուէրը կ՚իրականացնես: Բայց պէտք չէ այդպիսի բաներու ուշադրութիւն դարձնել, պէտք է աշխատիլ եւ լաւ գործերը վերահրատարակել»:
Անդրադառնալով այն նկատառումին, որ թէ՛ Ռուբէնը եւ թէ Քաջազնունին, ինչպէս նաեւ այլ քաղաքական նշանաւոր գործիչներ ջաւախքահայեր էին, Թաթուլ Յակոբեան պատասխանեց.
«Ես այս առումով բան մը ըսեմ. հակառակ անոր, որ պատասխանատու լրատուամիջոցները չեն ուզեր այդ մասին գրել, բայց այդ մէկը մեր առօրեայ խօսակցութեան նիւթն է, թէ այսօր արցախցիները Հայաստանի մէջ կ՚իշխեն: Ի հարկէ՛ այդպէս է, բայց նաեւ պէտք է հասկնալ, որ 1918 թուականէն մինչեւ մեր օրերը հայկական կեանքի երկու հատուածները միշտ ալ իշխած են հայ քաղաքական եւ պետական կեանքէն ներս։ Անոնք եղած են ջաւախքա-թիֆլիզահայերը եւ արցախահայերը։ Այս մէկը շատ բնական կը նկատեմ, որովհետեւ այդ կեդրոններուն մէջ է, որ կար հայ քաղաքական միտք: Միայն Շուշիի դպրոցը կրնար տալ այնպիսի նշանաւոր դէմքեր, ինչպէս՝ Արամ Մանուկեա՛ն, որ ճիշդ է Դաւիթ Բէկ գիւղը ծնած էր, բայց փոքր տարիքէն ապրած էր Շուշի եւ կ՚ուսանէր Ռեալական ուսումնարանին մէջ: Հարցը այն չէ, թէ այդ մարդիկը ինչ հետք ձգած են հայոց պատմութեան մէջ, բայց անոնք նշանաւոր են՝ այդպէս է, նաեւ Վահան Նաւասարդեան, Արշակ Ճամալեան, շատ ուրիշներ: Արցախցիներ էին ՀայՅեղԿոմ-ի եօթ անդամներէն հինգը, որոնցմէ չորսը շուշեցիներ էին: Նաեւ՝ խորհրդային շրջանին Արցախը վարչապետներ տուած է ոչ միայն Հայաստանի, այլ՝ միւս խորհրդային հանրապետութիւններուն եւս: Ջաւախքահայերն ալ նոյնն են՝ Քաջազնունիէն սկսեալ մինչեւ միւս վարչապետ՝ Համօ Օհանջանեանը, նաեւ՝ Ալեքսանտր Խատիսեանը, որ ծնած էր Թիֆլիզ: Միակ վարչապետը, որ այսօրուան Վրաստանի տարածքէն չէր, Սիմոն Վրացեանն էր, ան ալ ծնած էր Ռուսաստանի մէջ եւ ինք եւս կը բնակէր Թիֆլիզի մէջ: Աւելցնեմ նաեւ՝ Արտաշէս Դարբինեանը, Ստեփան Մամիկոնեանը: Իմ՝ ուսումնասիրողի տեսանկիւնէն բնական կը նկատեմ, որ քաղաքական միտքը անոնց քով էր՝ արցախահայերուն եւ թիֆլիզա-ջաւախքահայերուն:
«Ես որեւէ հարց չունիմ ընդհանրապէս, թէ ո՞վ կ՚իշխէ Հայաստանի մէջ: Ըլլայ ջաւախքահայ, արցախահայ, թէ երեւանահայ, ինծի համար ամենէն կարեւորը՝ արձանագրումէն մինչեւ ընտրութիւն չկեղծուին: Այս է կարեւորը, թէ ոչ, ո՞վ, ո՞ւր ծնած է, բոլորովին կարեւոր չէ»:
Ի՞նչ պիտի տան գիրքերը այսօրուան ընթերցողին, մանաւանդ կրթական համակարգին, հարցումին Թաթուլ Յակոբեան անդրադառնալով, ըսաւ.
«Եթէ այս գիրքերը մեր այսօրուան հետ կապ չունենանային, ես չէի հրատարակեր: Կը զգամ կապը, կը զգամ հարիւր տարի առաջուան բացթողումները այսօրուան մէջ: Այդ մէկը ակնյայտ է, եւ ես կը զգամ, որ այս մասին պէտք է անընդհատ խօսիլ: Այն բանավէճը՝ հաշտութի՞ւն, թէ՞ ոչ, որ այսօրուան ՀՅԴ-ին եւ, շատ յարաբերական կ՚ըսեմ՝ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանականներուն միջեւ գոյութիւն ունի, 1918-1920 թուականներուն անընդհատ եղած է ՀՅԴ-ի շարքերէն ներս: Այնքան առողջ եւ հրապարակային բանավէճ եղած է, որ մենք պէտք է շնորհակալ ըլլանք այն բոլոր հեղինակներուն, որոնք թերթերուն մէջ ազատօրէն այս թեմաներուն անդրադարձած են: Հայաստան-Թուրքիա, Հայաստան-Ռուսաստան յարաբերութիւններուն հարցերը, այն ժամանակ ալ այնքան արդիական էին: Օրինակները շատ են… Այս օրերուն շատ անհրաժեշտ է այդ երկխօսութիւնը տանիլ, տանիլ առանց դաւաճան եւ հայրենասէր բնորոշումներու… Ըստ իս, Հայաստանին այսօր պէտք է հայոց այլընտրանքային պատմութեան գիրքը: Քանի որ այն, ինչ որ այսօր կայ գիրքերուն մէջ, հեռու է իրականութենէն: Մենք՝ անհատնե՛րս, պէտք է պարտադրենք այն պատմութիւնը, որ այսօր մատուցուող պատմութեան գիրքերուն մէջ չկայ»:
Շնորհանդէսի ժամանակ ներկաները հնարաւորութիւն ունեցան ձեռք բերել նաեւ Թաթուլ Յակոբեանի եւ ԱՆԻ կեդրոնի հեղինակած եւ հրատարակած շուրջ երկու տասնեակ գիրքեր, որոնք են՝
– Յովհաննէս Քաջազնունի «Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը ընելիք չունի այլեւս» (արեւելահայերէն),
– Սիմոն Վրացեան «Խարխափումներ» (արեւելահայերէն),
– Արշակ Ճամալեան «Յ. Քաջազնունին – Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը» (արեւելահայերէն),
– Ռուբէն Դարբինեան «Մեր պատասխանը Յովհաննէս Քաջազնունիին» (արեւմտահայերէն),
– Վահան Նաւասարդեան «Հ. Յ. Դաշնակցութեան ընելիքը» (արեւելահայերէն),
– «Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը ընելիք ունի՞, թէ՞ չունի» (արեւելահայերէն),
– Եղիշէ Քաջունի «Զօրավար Անդրանիկ – Հայկական առանձին հարուածող զօրամասը» (արեւմտահայերէն),
– «Արցախեան օրագիր․ կանաչ ու սեւ» (արեւելահայերէն),
– «Արցախեան օրագիր․ կանաչ ու սեւ» (արեւմտահայերէն),
– «Արցախեան օրագիր» (ռուսերէն)
– Karabakh Diary (անգլերէն)
– «Հայեացք Արարատից․ հայերը եւ թուրքերը» (արեւելահայերէն)։
– «Հայեացք Արարատէն․ հայերը եւ թուրքերը» (արեւմտահայերէն)։
– Armenians and Turks (անգլերէն)։
«Ցանկալի կ՚ըլլար, որ Հայաստանն ու Թուրքիան որեւէ հարցի մէջ կարենային յառաջացում մը կատարել»
Հանդիպումէն ետք Թաթուլ Յակոբեան պատասխանեց ԺԱՄԱՆԱԿ-ի հարցումներուն։
-Ո՞րն է յաջորդ գիրքը, որ պիտի հրատարակուի Ձեր աշխատասիրութեամբ:
-Յաջորդ գիրքը, որուն առթիւ կրնանք հանդիպիլ, Հայաստանի Առաջին հանրապետութեան վարչապետերէն՝ Ալեքսանտր Խատիսեանի «Հայաստանի Հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը» գիրքն է, մօտ 500 էջնոց գիրք մը, որ Հայաստանի մէջ երբեք չէ հրատարակուած, տպագրուած է 1930 թուականին՝ Աթէնքի մէջ: Յառաջիկայ ամիսներուն ես այդ գիրքը կը դնեմ ձեր սեղանին: Այդ գիրքին մէջ կան նոյնպէս բաւական տեղեկութիւններ, որոնք այսօր շատ կարեւոր են: Խատիսեանը եղած է Հայաստանի գրեթէ բոլոր ճակատագրական բանակցութիւններ վարողը: Ան ոչ միայն լսածները կը պատմէ, այլ ինք կը գրէ այն մասին, ինչ որ տեսած է, ինչ որ ապրած է որպէս վարչապետ, որպէս բանակցող թուրքերու հետ: Մանաւանդ՝ թուրքերուն հետ, նկատի ունիմ 1918 թուականին Պոլսոյ չորս ամիսը, որ անցուց, նկատի ունիմ Ալեքսանդրապոլի բանակցութիւնները: Այդ գիրքը նուէր է ոչ միայն ընթերցողին, այլ նաեւ նուէր՝ Առաջին հանրապետութեան հիմնադրման հարիւրամեակին ու ընդհանրապէս Խատիսեան հեղինակին:
Միաժամանակ կ՚աշխատիմ այլ հեղինակային գիրքերու վրայ:
-Արդէն քանի տարիներէ ի վեր գիրքեր կը տպէք, ի՞նչ կը կարծէք, անոնք կը հասնի՞ն ընթերցողներուն, հասցէատէրերուն:
-Կը կարծեմ՝ այո: Ես անձնապէս կը փորձեմ ոչ միայն սպասել, որպէսզի մարդիկ գան, գնեն, այլ կը կարծեմ, որ պէտք չէ այսօր նստիլ եւ սպասել, որպէսզի ընթերցողը գայ, այլ դո՛ւն պէտք է դիմես ընթերցողին, դուն պէտք է երթաս եւ զանազան վայրերու մէջ ներկայացնես քու հրատարակած գիրքդ, դուն պէտք է մարդոց ցոյց տաս, որ ան արժանի է ընթերցուելու: Այսինքն, մենք՝ գրողներս, հրատարակիչներս, կը մտածենք, որ հրատարակեցինք եւ վե՞րջ, ոչ, այդպէս չէ: Ես կը մտածեմ յառաջիկային Հայաստանի բոլոր մարզերուն մէջ, ինչպէս նախկին գիրքերու պարագային ըրած եմ, այս գիրքերը տանիմ եւ փոքր հանդիպումներու միջոցաւ քաղաքականապէս գործօն մարդոց ներկայացնեմ, որովհետեւ ա՛յդ է ճանապարհը:
-Ովքե՞ր կը քաջալերեն, կ՚աջակցին, կ՚օգնեն գիրքեր հրատարակելու համար:
-Իմ ընթերցողներս են իմ ամենէն մեծ քաջալերողներս: Հրատարակչական հարցերը ես կը կատարեմ, որովհետեւ հիմա դիւրին չէ հրատարակիչներ գտնել եւ հասկցած եմ, որ պէտք է հրատարակել այնպիսի գիրքեր, որոնք վաճառուին, հնարաւոր ըլլայ վաճառել, իմ սկզբունքներէն մին ալ այն է՝ հրատարակել վաճառելի գիրքեր:
-Ի՞նչ բան ստիպեց ձեզ գործօն, լրագրողական գործէն անցնիլ այս աշխատանքին:
-Ես կը շարունակեմ մնալ գործօն լրագրող, ամէնօրեայ դրութեամբ ալ կ՚աշխատիմ, յօդուածներ կը գրեմ, հարցազրոյցներ կ՚ընեմ, պարզապէս եկաւ պահ մը, որ խորհեցայ, թէ այս մէկը եւս կարեւոր մաս մըն է մեր քաղաքական բանավէճի, քաղաքական երկխօսութեան համար: Ինչպէս նշեցի, կը հրատարակեմ բաներ, որոնք այսօր-ւան հետ ուղղակի կամ անուղղակի ձեւով կ՚առընչուին:
Ես երբեք, զոր օրինակ, Վարդանանց պատերազմի մասին գիրք չեմ հրատարակեր, որովհետեւ Վարդանանց պատերազմի մեծ մասը արդէն պատմութիւն է, կապ չունի մեր այսօրուան ժամանակներուն հետ: Այս առումով ըսեմ, որ շատ հարցերու պատասխաններ ինչպէս այն ժամանակ չէ գտնուած, այսօր ալ չի գտնուիր, օրինակ, մեր յարաբերութիւնները Ռուսաստանի հետ, Թուրքիոյ հետ, մեր ներքին խնդիրները եւ այլն, եւ այլն:
-Իսկ դուք որպէս ուսումնասիրող, ի՞նչ կը կարծէք, մեր յարաբերութիւններուն մասին, զոր օրինակ՝ Թուրքիոյ հետ:
-Ես կը կարծեմ, որ հայ-թրքական յարաբերութիւնները այսօր կը գտնուին ամենէն ցած կէտին վրայ: Ակնկալել, որ յառաջիկային հնարաւոր է որեւէ ճեղքի յառաջացում, չեմ պատկերացներ, բայց միւս կողմէն՝ ես կը փափաքիմ, որ շփումի որեւէ խողովակ մը գտնուի: Թուրքիան իր յարաբերութիւնները Հայաստանի հետ, ձեւով մը արտօնած է Ատրպէյճանին։ Քանի դեռ Արցախի հարցին մէջ չկայ ճեղքում, հայ-թրքականին մէջ ալ չ՚ըլլար։ Իսկ Արցախի հարցին մէջ ոչ միայն ճեղքումի կը սպասուի, այլ աւելի՛ն, ես կը կարծեմ, որ հնարաւոր է նոր պատերազմ, հետեւաբար, յառաջիկային որեւէ բան ակնկալել չեմ պատկերացներ: Բայց, կը կրկնեմ՝ ցանկալի կ՚ըլլար, որ Հայաստանն ու Թուրքիան որեւէ հարցի մէջ կարողանային յառաջացում մը կատարել, բայց այդ մէկը պարզապէս չ՚երեւիր:
ՎԱՐՉԱՊԵՏ ՔԱՋԱԶՆՈՒՆՈՒ ՎԵՐԱՐԿՈՒՆ
Հատուած՝ Ս. Թորոսեանի «Հանդիպումներ վարչապետ Յ. Քաջազնունու հետ» յօդուածէն («Հայրենիք» ամսագիր, Յուլիս, 1952, էջ 1-8)
Զարմանալիօրէն բծախնդիր մարդ էր Քաջազնունին: Հայաստանի կառավարութիւնը նրան ուղարկեց Ամերիկա՝ օգնութիւն ստանալու համար: Երբ նա վերադարձաւ Երեւան, գրաւոր հաշուետուութիւն ներկայացրեց իր կատարած ծախքերի մասին: Այդ հաշուետուութիւնը ուղարկուեց պետական փոխվերահսկիչ Գրիգոր Ձամոյեանին: Հաշիւները այնպէս բարեխղճօրէն էին կազմուած եւ այնքա՜ն մանրակրկիտ, որ պետական վերահսկիչը վերցրել էր պատճէնը եւ ինձ շարունակ ասում էր մեր գործի բերումով յաճախակի հանդիպումների ժամանակ.- «Այս պատճէնը պիտի դնեմ շրջանակի մէջ եւ կախեմ գրասենեակիս պատին վրայ: Թո՛ղ գալիք սերունդը միշտ իր աչքի առջեւ ունենայ, թէ ի՞նչպէս պէտք է կազմել ծախքերի հաշիւը եւ ի՞նչպիսի խնայողութամբ պէտք է վարուել պետական դրամների հետ»:
Այս էր պետական վերքաննիչի կարծիքը: Սակայն, ոմանք նաեւ կատակում էին՝ խօսելով այդ հաշիւների չափազանցուած մանրամասնութիւնների մասին:
Քաջազնունու հաշիւներից մէկը, սակայն, ստացաւ ժամանակին ուղղակի անեկդոտային բնոյթ:
Ինչպէս յայտնի է, երբ Քաջազնունին առաջին անգամ կառավարութեան կողմից ուղարկուեց Թիֆլիս՝ Ամերիկա մեկնելու համար, նա չէր կարողացել թոյլտուութիւն ստանալ Դաշնակիցներից: Ասել էին նրան, որ պէտք է սպասի, մինչեւ որ Պոլսից ստացուի դիմումի պատասխանը: Բայց պատասխանը կարող էր ուշանալ, եւ Քաջազնունին իրաւունք չէր համարել սպասելու Թիֆլիսում, եւ վերադարձաւ Երեւան՝ խուսափելու համար աւելորդ ծախքերից:
Մինիստրների Խորհրդում նշանակուած էր իր զեկուցումը: Նա տուել էր բաւական հետաքրքրական տեղեկութիւններ Թիֆլիսի անցուդարձի, Դաշնակիցների վերաբերմունքի եւ այլ խնդիրների մասին: Մինիստրների Խորհրդի նիստի արձանագրութիւնները կազմում էր գործերի կառավարիչը: Երբ զեկուցումը հասել էր հաշուետուութեան, Քաջազնունին խնդրել էր գործերի կառավարչին, որ դուրս գայ սենեակից: Նա խնդրել էր իր հաշուետուութեան մէկ կէտը, որ պիտի քննուէր կառավարչի բացակայութեամբ, ամենեւին չմտցնել արձանագրութեան մէջ: Այդ կէտը պիտի պահուէր առանձին եւ վարչապետի մօտ:
Երբ գործերի կառաւարիչը ինձ յայտնեց այդ մասին, զարմացայ: Ի՞նչ խնդիր կարող էր լինել: Պետական կարեւոր մի գաղտնի՞ք: Բայց չէ՞ որ զեկուցման կարեւոր մասը արդէն վերջացել էր:
Արձանագրութիւնը այդպէս էլ տպուեց: Այդ կէտը բաց էր մնացել: Հետագային բոլորովին պատահաբար իմացայ այդ «գաղտնի» կէտի «բովանդակութիւնը»:
Քաջազնունին Թիֆլիսում գնել էր մի վերարկու ճամբորդութեան համար (Հայաստանի Հանրապետութան վարչապետը չունէր անգամ քիչ թէ շատ ներկայանալի վերարկու): Երբ ճամբորդութիւնը յետաձգուել էր, նա չգիտեր ի՞նչ անել այդ վերարկուի հետ: Վճարել եւ պահել իրեն, հնարաւորութիւն չունէր: Իսկ պահել՝ առանց Մինիստրների Խորհրդի համաձայնութիւնը առնելու, գտնում էր անթոյլատրելի:
Ի հարկէ, Խորհուրդը այդ ծախքը վերցրեց իր վրայ, մանաւանդ որ վարչապետը վաղ թէ ուշ պիտի ճամբորդէր:
Ահա թէ ի՞նչպիսի բծախնդիր մարդ էր Քաջազնունին:
ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ
ԺԱՄԱՆԱԿ, Պոլիս
Հինգշաբթի, Փետրուար 16, 2017
